Uly başlygy bilen bolan gürrüňçiligi aýtmak üçin, sülçi Soltanow günälenýän maşgalany salyp goýan jaýyna bardy. Soltanowy görenden Jemile Dawudowa ýerinden galyp, delmuryjy gepledi:

—Dogan jan, ejem kakama rehim ediň! Ýaşynyň soňunda bu garrylary beýdip saklamaň, öe goýberiň. Şulary goýberäýseňiz men size ähli hakykaty aýdaryn!

«Bar zady aýdaryn» diýip aglasa-da, gyzyň özüne hiç bir zat aýtmajagyny sülçi Soltanow onuň gözlerinden duýup durdy. Gyzyň gözlerinde gorky bardy. Ol diňe garry ejesi bilen kakasynyň ahyr ýaşynda gazamatda oturanyna dözmän, sülçä ýalbarýardy.
Sülçi Soltanow gapyny açyp, Dawut agadyr Näzik daýza rugsat berdi:

—Siz gaýdyberiň!

Näzik daýza ýerindenem gymyldamady:

—Men-ä gyzymy taşlap, ölsemem, gitjek däl... Ölsem şunuň ýanynda öljek.

—Bir salym çyk—diýip, sülçi Soltanow Näzik daýza ýüzlendi. —Onsoň, ýa-ha gyzyň seň ýanyňa çykar, ýa-da sen bärik gelersiň.

—Çynyňmy? —diýip, Näzik daýza ynamsyzlyk bilen sülçi Soltanowa ýüzlendi.

Sülçi Soltanow işdenem ýadapdy. Geplemedenem. Şonuň üçin baş atyp oňdy.

Garry är-aýal daşaryk çykansoň, özüni agaç krowata goýberip, sülçi Soltanow Jemilä ýüzlendi:

—Hawa... Diňleýän. Aýdyber...

Garaş Soltanowyň pikir edişi ýaly boldy. Jemile Dawudowa ýene oňa hiç zat aýtmady. Gaýtam ol aglap başlady.

—Siz meniň şu ýaşymda ölüp gitmegime razymysyňyz?—diýip, gyz agysynyň arasynda sülçi Soltanowa ýüzlendi.—Öldürilmegime razymysyňyz meniň?

—Men hiç kimiň ölmeginede razy däl, jigim—diýip, sülçi Soltanow çyny bilen aýtdy.—Ol ýogalan ýigitler üçin kimdir biri jeza çekmel-ä... Onsoňam, men seni şaýat etmäýin... Ýigitleri kimiň öldürenini aýt...

—Şaýat etmeseňizem, onuň özi bilýä...

—Onda näme diýsene, jigi, seniň bilen beýdip, gepi uzaga çekip ýörjek däl... Bir şert bar, sen şoňa razy bolmaly —diýip, sülçi Soltanow gyza ýüzlendi.

—Näme şert bolsa-da, men razy —diýip, gyz dessine jogap berdi.

—Onda şeýle, Jemile...—Sülçi Soltanow bir bada pikirini nähili aýtjagyny bilmän dymdy. Soň dowam etdi.—Ikimiz toý tutmaly bolarys.

Sülçi Soltanow «ýalandan» diýip, gyza hakykaty aýtmak isledi. Soň hem goýbolsun etdi. «Goý, hakykaty bu-da bilmesin» diýip, pikir etdi.—Işiň bähbidi üçin, ikimiz toý tutmaly... Eger sen hakykatdanam günäsiz bolsaň, günäsizligiňi biler ýaly...

Jemile ýüzüni aşak saldy. Ýuwaş gepledi:

—Meniň gaýdyp adama barma niýetim-ä ýokdy welin... Bu wagt men bialaç... Siz näme diýseňiz, şol bolar. Ýöne... näme... —Jemile diýjek sözüni diýip bilmän dymdy. Ahyry pyşyrdy bilen gepledi.—Siz ölümden gorkaňzokmy?

Sülçi Soltanow onuň ýüzüne gazap bilen seretdi:

—Sen meniň öljegimi nireden bilýäň?

Jemile sesini çykarmady.

—Başa näme gelse, görübermeli bor—diýip, sülçi Soltanow daşaryk ýönelip barşyna aýtdy.—Indi sen boş, ejeň dagy bilen öýüňe gaýdyber. Ejeň-kakaň daga meň aýdan zatlarymy özüň ýetirersiň. Goňşy-golamlaryňam çagyrsynlar... Hemmelere aýdyň...

—Goňşy-golamlar nämä gerek...—diýip, Jemile nägile gepledi.—Uly toý hökman däl.

—Hökman—diýip, sülçi Soltanow gaharlandy.—Hemmelere aýtmasaň, bize gerekli adamyň eşitmän galmagy mümkin...

Jemile pyşyrdady:

—Ol eşider-le... Hiç kime aýtmasaňam, ol eşider...

Gyzyň sözlerine sülçi Soltanow yzyna nähili dolananynam bilmän galdy. Näme üçindir ýüregi jigläp gitdi.

—Sen, gyz, bir zatlar-a bilýäň, ýöne aýdaňok—diýip, ol Jemiläniň alkymyna dykylyp gelip, gaharly gepledi.—Zyýany ýok, aýtma! Men entäk bar zady anyklaýyn, onsoň, meni şeýdip kösäniň üçin, seňňem almytjygyňy bererin...

Şeý diýip, sülçi Soltanow çykyp gitdi. Jemile-de onuň yzy bilen çykdy.



***

—Ýakyn günlerde men bir gyz bilen toý tutmaly boljak—diýip, sülçi Soltanow çaý başynda aýalyna aýdanda, aýaly Sülgün eşidýän zatlaryna ynanman, doňup galdy. Birdenem, gözlerini ýaşlap, gykylyga başlady:

—Öýlen, öýlen... Şunça ýyllap seniň hyzmatyňy edip, iň soňunda senden aljak taňryýalkasynymmy şu. Hawa-da, indi aýalyň garrady, onda ne görk galdy, ne görmek. Indi sen ýaşajyk gyza öýlenmeli...

—Sesiňi goý!—diýip, sülçi Soltanow aýalyna azgaryldy. Özem şeýle bir agrasdy, şeýle bir agrasdy welin, misli gerdenine dag ýüklenen ýalydy. —Işiň bähbidi üçin, men şeýtmesem boljak däl. Bir jenaýatyň hiç üstüni açyp bilemizok...

—Hawa-da, işiň bähbidi diý, ýene bir zat diý, garaz, öýlenesiň gelse, bahana kän—diýip, aýaly ylalaşyga gelmän, gykylygyny dowam etdi. Soňam tasanjyrap, ýerinden galdy.—Men seniň başlygyň ýanyna gitjek!

—Otur ýeriňde, men entek aýtjagymy aýdyp bolamok!—diýip, sülçi Soltanow aýalyna ýowuz nazaryny gönükdirip, ýene azgyryldy.—Başlyk bilýä bu zatlary!

Sülgün adamsynyň nazaryndan eýmendi. Ol adamsyny hiç wagt beýle ýowuz halda görmändi. Sülçi Soltanowyň aladasynyň ýetikdigini onuň gahardan gyzaran gözlerinden aňmak bolýardy. Sülgün ýene aglamjyrady. Ýöne adamsynyň diýeninem etdi. Özüni ýere goýberdi:

—Başlygam bilýä diýsene... Ol bilibem şu zatlara rugsat berýämi?

—Sen aglamaňy goý-da, gulak as—diýip, bu gezek sülçi Soltanow sesini ýuwaşadyp, aýalynyň alyn saçlaryny düzedişdirdi. Uludan dem aldy.—Bir topar çagam bar. Üstesine-de, bu ýaşdan soň men beýle işe baş goşjak adam däl. Men saňa ýaşkam dönüklik etmedim, häzir eder ýaly. Men ol gyza ýalandan öýlenýän. Iliň gözi üçin... Şeýtmesem boljak däl. Bilýäňmi näme, bir gyz üç gezek durmuşa çykypdyr. Toý gijesi ýigitleriň ählisi öli çykypdyr...

—Hih!—diýip, Sülgün gorkuly içini çekdi-de, yza tesdi.

Sülçi Soltanow dowam etdi:

—Biz-ä ýigitleň ölümini ol gyzdan görýäs. Gyz bolsa, suw-sil aglap dur. «Men günäkär däl» diýip...

Sülgün bu habara hem gorkdy, hem geň galdy. Sesini çykaryp bilmedi.

—Özem, ol gyz bir bendeleriň ýalňyz çagasy. Gözüňi ýumaga-da, basyp goýbermäge-de dözeňok. Üstesine, subutnama-da ýok, şaýat-da...

—Gyz bilýändir ahyry?—diýip, Sülgün indi birneme köşeşip gepledi.

Sülçi Soltanow ýene uludan dem aldy:

—Ol bilýä. Ýöne aýdanok. Aýtsa, özi öldüriler öýdüp gorkýa... Men nämäniň-nämedigine göz ýetiremsoň, hökman öe gaýdyp gelerin...

Sülgün dymdy. Adamsyna näme diýjegini bilmedi. Birdenem howsala düşdi:

—Ýok, ýok, beýle bolsa, asla-da öýlenme... Ol ýigitleri öldüren seni öldürmez öýdýäňmi! Ýok, gitmersiň!—Şeý diýip, Sülgün adamsyna gujak gerip topuldy.—Men çagalarymyň ýetim galmagyny islämok!

—Men barybir gitmeli—diýip, sülçi Soltanow agras gepledi. —Maňlaýyňda ne bolsa, görübirsiň. Men heniz işi oňarman, yzyna tabşyran adam däl. Indem şeýtmäge namys edýän!

Sülçi Soltanow aýalyna aýtjak zatlaryny aýdyp boldy-da, ýola çykdy. Aýaly: «Gitmersiň!» diýip, naçarlap-naçarlap galdy. Sülçi Soltanow ol her näçe aglasa-da diňlemedi.

Sülçi Soltanow toýa juda gowy taýýarlandy. Harby bölümden ýörite hat ýazyp, gorag üçin on-ýigrimi sany esger aldy. Esgerler Dawut aganyň öýüniň daşyny bildirgisiz garawullamalydylar. Toýa gelenleriň aglabasy milisiýa işgärleridi. Ýöne hiç kim bilmez ýaly, olaryň bary graždan eşigindedi. Ýanlaryna-da ýarag alypdylar.

Bütin toýuň dowamynda sülçi Soltanowyň ýüregi ýarasyndan basylýan ýaly jigledi durdy. Dük-dükläp, şeýle bir urýardy welin, agzyndan çykaýjak bolýardy. Gaty tolgunmadan ýaňa zat işdäsi ýokdy. Häli-şindi ýerinden turup, goragdaky esgerleri barlap gelýärdi. Oturyp rahat tapmady. Toý ahyrladygysaýy, kalbyna her hili pikirler ornaýardy. «Birden menem öläermikäm?» diýip, içini gepledýärdi. Aglap galan aýaly, çagalary birin-birin göz öňünde geçýärdi. «Ölmeli bolaýarmykam?» diýip oýlananda, gorkup gidýärdi. Gorkusyny basmak üçin, çilime ýapyşýardy.

Toý çyn toýa öwrüldi. «Içmänräk oturyň, uruş bolmagy mümkin» diýip tabşyrylandygyna seretmezden, içip-içip, serden geçen milisiýa işgärleri-de boldy. Ýykylyp galanlar-da boldy.

Toý sowlup, gelin bilen sülçi Soltanowy içerik saldylar. Öe girip, gapyny gulplanlaryndan soň, sülçi Soltanowyň galpyldysy has-da artdy. Howanyň yssydygyna garamazdan, ol üşütme tutýan dek, galpyldap başlady.

—Sen ýeriňe geç-de, arkaýyn ukla, men ýatman oturaryn—diýip, ol Jemilä ýüzlendi.

Jemiläniň ýüzünde howsala bardy. Şeýle-de bolsa, ol ýadawlykdan halys basylyp, diwana geçip süýndi. Üstüne ýorgany çekdi.

Sülçi Soltanow çyrany söndürdi. Bir salym içini hümledip oturdy. Daşardan gap-gaç ýygnaýanlaryň, ötüp-geçýänleriň gohy, gep-gürrüňleri eşidilýärdi.

Jemile basym uka gitdi. Ol diwanda bir gysym bolup ýatyrdy. Sülçi Soltanowyň şu pursatda gyza ýüregi awady. «Alla jan, şu gezek bir kömek et. Şu naçary gaýgydan saplaýyn» diýip, ol ömrüne Hudaýa ynanman gelenem bolsa, şu pursatda gudraty güýçlüden medet diledi.

Oturdygysaýy uky basmarlajak bolýanyny duýdy. Uklamazlyk üçin, çilime ýapyşdy. Özem ýerinden turup, öýüň içinde gezmeledi ýördi. Gözleri äpişgededi. Ýüregi bükgüldidedi. Daň atýança şeýdip çykdy. Uklamajak bolup, çilim baryny gutardy.

Daň agardy. Ýöne näme üçindir, öe hiç kim gelmedi. Јpişgeden Dawut aganyň ýüzi göründi. Ol iki elini aýna tutup, içerik seretdi-de:

—Sülçi! Dirimisiňiz-ow! —diýip gygyrdy.

Dawut aganyň äpişgeden seretmesini sülçi ýene terslige ýordy. Şeýle-de bolsa, syr bildirmän, goja jogap berdi. Јpişgäni açdy:

—Diri, Dawut aga! Asyl, hiç kim gelmedem!

—Be, näme üçin beýle bolduka?—diýip, Dawut aga-da alada bilen gepledi. Menem daň atýança äpişgäniň öňünde oturdym.

Sülçi Soltanow maňlaýyna urdy:

—Wah işimiz-ä sen gören ekeniň. Kim saňa äpigäniň öňünde otur diýdi! Bar taýýarlygy puja çykarypsyň-da! Јpişgäniň öňünde biri otursa, adam gelermi bu ýere.