LUKMANÇYLYK DERMANLARY
Amerikada her ýyl takmynan 250.000 kişi lukmançylyk ýalňyşlary sebäpli
ölýändir. Bulardan 127 müňi keselhanada ýalňyş derman berlendigi üçin ýada
dermanlaryň goşmaça täsirleri sebäpli ölýändir. Dermanlaryň goşmaça täsirleri
sebäpli keselhanadan başga ýerde ölenlere degişli bolsa, statistiki maglumat
ýokdur. Ýöne olaryň sany hökman has ýokarydyr. Dermanlaryň goşmaça
täsirleri sebäpli kesellänler bilen baglanşykly hem hiç hili statistika ýokdur.
Ýöne dermanlaryň ähli keselleriň esasynda bardygyny tejribeler görkezýär
Lukmançylyk edebiýatyna ser edilende, dermanlar yň weýr an ediji täsiri
bilen baglanşykly şu netijeler e gelinýär: Käbir dermanlar ulanylýan döwründe,
käbirleri ulanylmagyndan hepdeler, aýlar, hatda ýyllar soňra, käbirleri bolsa,
doza garaşly görnüşde goşmaça täsirini görkezýär. Birnäçe derman, süňk ýiligi
degener asiýasyna we munuň netijesinde süňk ýiligi ýetmezçiligine we agyr
anemiýalar a, bagyr zäherlenmegine we bagyr ýetmezçiligine, böwr ek
ýetmezçiligine, gysyrlyga we başga birnäçe kesele sebäp bolup biler. Gormonal
ulgamde durnuksyzlyga, DNKda özgerişlikler e, immunitet ulgamynyň
ysmazlygyna ýol açyp biler. Käbir dermanlar daky (mysal üçin himioter apiýa
dermanlar y) goşmaça täsir edýär, umumy gör nüşde ähli öýjükleri täsiri
astyna alýar we netijede käbir dokumalar y ýada ähli dokumalar y weýr an
edýär.
Käbir ýagdaýlarda bolsa, dermanlaryň goşmaça täsiri ynjyk özüni görkezip
biler. Mysal üçin, käbir dermanlar süňk ýiligi öýjüklerinde DNK we RNA
sintezine böwet bolup, gan önümçiliginiň azalmagyna ýada adaty öýjük
önümçiligine, munuň netijesinde leýkemiýa we anemiýalara sebäp bolar
(hloramfenikol, oksasilin, isoniazid, sclalotin, fenindion, fenitoin, fenilbutazon
ýaly).
Eritrositleriň bölünmegine (gemolize) sebäp bolan kyrkdan köp derman
bardyr: Aspirin, sulfonamidler, sulfonlar, klorokin, dimerkaprol, kloramfenikol
ýaly. Şu hem käte wagtlaýyn, käte hem ömür boýy durnukly anemiýa döredip
bilýär. Trombosit we trombosit önümçiliginiň bozulmasynda örän köp
lukmançylyk dermanlary jogapkär hasaplanýar. Aspirin, kolşisin,
antirewmatizma dermanlar, psihiýatr dermanlary, walproik kislotasy,
furosemid, ýürek dermanlary, narkozýalar, antibiýotikler, käbir üsgürme
siroplary (gaýokolat ýaly), käbir allergiýa dermanlary şu topardadyr.
Dermanlaryň sebäp bolýan damar rewmatizmasynda (waskulit, damar
duzlanmagy) deriniň ýüzünde inçejik ganamalar, gögermeler, gangrena döreýşine çenli üýtgeýän barlag netijeleri görlüp bilner. Damar
rewmatizmasy aspirin, allopurinol, klorotiazid, digoksin, furosemid,
indometazin, iýod, izoniasid, metildopa, piperazin, rezerpin, sulfonamidler,
warfarin ýaly we birnäçe dermanyň ulanylýan wagtynda ýüze çykýar.
Mikroorganizmleriň köpelmegini depeleýän antibiotikleriň we
sulfanilamidleriň goşmaça täsiri, içege mikroflorasynyň ýok edilmegi we
witamin deňagramlylygynyň bozulmagy bilen ýüze çykýar. Antibiýotikleriň
eşitme duýgusyna negatiw täsir etmegi, parasetamolyň bagyry weýran
etmegi, aspiriniň gan önümçiligini bozmagy we ş.m. ýaly, bu ýerde hem
goşmaça täsirler özüni ynjyk alyp barýar.
Dermanlaryň öz goşmaça täsiriniň daşynda şu goşmaça täsiri
güýçlendirýän käbir faktorlar hem bardyr. Mysal üçin, bedende zäherli
maddalaryň ýygnanmagy (agyr metallar, insektisid, gerbisid, himiki
dökünler we ş.m.) azyklardaky goşundy maddalarynyň bolçulygy we köp
derman sarp edilmegi.
Dermanlar yň iň gör nüp dur an goşmaça täsirinden biri hem şu dermanlar a
garşy dör än fiziki we r uhy gar aşlylykdyr. Fiziki gar aşlylyk, o dermanyň
dowamly ulanyş zer urlygy bilen özüni gör kezer (mysal üçin kortizon, insulin
we şuňa meňzeş dermanlar). Derman ulanylmadyk wagty orta psihologiki
dur nuksyzlyklar, baş aýlanma, kelle agyr ylar y, bil we aýaklar da agyr y, gan
basyşy we gan şekeriniň artmagy ýaly bir ahatlyklar ýüze çykar.
Psihologiki garaşlylyk bolsa, özüni ruhy birahatlyk görnüşinde görkezer
(mysal üçin: çilim, alkogol, kokain). Morfin, kodein, antidepresant,
oýadyjy, uky dermany, fenilalanin we ş.m. ýaly dermanlar fiziki
garaşlylyk bolşy ýaly, ruhy garaşlylyga hem sebäp bolýar. Dermanlara
garaşly bolmaklyk organlarda we dokumalarda weýrançylyga sebäp bolşy ýaly,
genetiki gurluşy hem bozýar. («Iň giňişleýin ulanylýan goşundy maddalary»,
«Aspartam» bölümine serediň!)
Ýöne dermanlaryň mutageniki, embriýonzäherli (embriýonyň täsir almagy)
we fetozäherli (düwünçegiň täsir almagy) bolmagy iň howply
aýratynlyklaryndan biridir
Göwrelilik wagtynda kiçi dozada ýada birnäçe ýyl ozal hem ulanylan
birnäçe derman, göni görnüşde embriýony ýada düwünçegi täsiri astyna alyp
bilişi we mutasiýa sezewar edip bilişi ýaly, çaganyň düşmegine hem sebäp
bolup biler.
Eger dermanyň mutagen täsiri embriýonyň fiziki ösüşinde mutasiýalara
sebäp bolýan bolsa (mysal üçin ýaryk dodak, organlaryň ösmezligi, jynsy
organlarynyň ösüşinde bozuklyk we ş.m.) şu goşmaça täsire teratogen täsir
diýilýär. Edilen ylmy barlaglarda warfarin, etanol, kortekosteroid (kortizon,
estrogen, androgen we ş.m.) preparatlary, nitrofuran, witaminler, himioterapiýa dermanlary, epilepsiýa dermanlary, gormonal dermanlar we ş.m. ýaly
dermanlaryň teratogen täsire sebäp bolýandygy kesgitlendi. Şeýlede edilen
ylmy barlaglar, häzirki döwürde döwrebap lukmançylykda ulanylýan birnäçe
dermandaky teratogen täsiriň öýjük bölünme prosesini bozýandygyny,
fermentleriň aktiwligini, belok we nukleik kislotalaryň sintezine täsir
edýändigini ýüze çykardy. Şu sebäp bilen göwrelilikde derman ulanylmagy
hökman duruzylmalydyr.
Dermanlaryň zyýanlary tomlar doly kitap mowzugydyr. Aşakda iň ýygy
ulanylýan «Rekombinant» dermanlardan biri bolan Kortizon mysal görnüşde
berildi.
Kortizon böwrek üsti mäziniň gabyk böleginden bölünip çykarylýan, has
möhüm bir gormondyr. Sintetiki kortizon tebigy kortizona görä, 2540 esse has
aktiwdir we bedenden örän haýal daşary zyňylar. Güýçli aktiwlige eýe sintetiki
kortizon şu aýratynlygy bilen tebigy kortizonyň ähli pozisiýalaryny ele
geçirýär we fiziki garaşlylyga sebäp bolýar.
Kortizon tizlik bilen gana garyşýar, öýjügiň immunitet diwaryny geçip,
atoma barýar we DNK bilen täsirleşmä girýär. Bu bolsa, öýjüklerde belok we
ferment sintezini ele geçirip depelär ýada stimulirlär. Kortizon şol bir
görnüşde plasenta diwaryny hem geçip, düwünçegiň öýjüklerine barar we
düwünçegiň dokumalarynda bolýan ähli öýjük işleriniň barlagyny ele
geçirýär.
Sintetiki kortizon ähli allergiýaly kesellerde (rewmatizma, astmabronhit,
egzema) we hälihäzirem ähli deri kesellerinde ulanylýan dermandyr;
Analimfedema aktiki şokuň öňüni almakda, geçirilen organ we dokumalaryň
ret edilmeginiň öňüni almakda, immunitet ulgamy, böwrek, öt haltasy, öýken
we bagyr keselleriniň bejergisinde ulanylýar.
Aşgazan ýarasy, gan basyşy, gan önümçiliginiň bozulmagy, damar
dykylmagy, çiş, örgün, semizlik, tüýlenme, aýbaşy tertipsizligi, wagtyndan öň
menopauza, süňk eremegi, myşsa ejizligi, deri we myşsalarda atrofiýa, steroid
süýji kesel, süýji keseliň öňe gitmegi, pankreatit, bagyr we böwrek
ýetmezçiligi, epileptiform gysylmalar we beýleki newrologiki bozuklyklar,
eýforiýa, psihoz we köp psihologiki bozuklyklar kortizon ulanylmagy bilen
dörär.
Kortizon içegelerde kalsiý absorpsiýasyny azaldýar, süňklerde kalsiý
azalmagyna we kalsiýniň böwreklerden daşary zyňylmagyna sebäp bolar.
Munuň netijesinde aýratyn hem egin, uýluk we dyz bogunlarynda osteoporoz
(süňk eremegi) we süňk nekrozy öser. Kortizonyň iň howply
aýratynlyklaryndan biri immunitet ulgamyny ezme taýdan aktiw bolmagydyr.
Ýeketäk doza kortizon ulanylanda hem immunitet ulgamynyň ezilendigini görmek bolýar.
Kortizonyň 11,5 ýyl möhletde ulanylmagy gipotalamusgipofizböwrek üsti
mäz ulgamynyn funksiýalaryny ezer. Munuň netijesinde böwrek üsti mäziniň
gabygynyň funksiýasy eziler ýada atrofe bolar, ahyryndada gormonlaryň
biosintezi hem eziler ýada durar. Şuňa garaşlylykda çagalarda boý uzamasy
durup biler. Geň zat, sintetiki kortizon ulanýan hemmede sanalan goşmaça
täsirleriň hemmesi ýada köpüsi ýykyjy bir görnüşde görülýär. Käbir alamatlar
derrew, käbirleri birnäçe wagtdan soňra, käbirleri bolsa, birnäçe sene soňra
ýüze çykýar. Şuňa garamazdan, kortizon ulanylmagynyň hiç bir görnüşde
çäklendirilmeýşi ýaly, onuň ulanyş çägi has hem giňeldilýär.
Antibiýotikler
Mysal üçin Sultamisilin.
Goşmaça täsiri: allergiýa (anafilaksiýa başagaýlygy şol sanda), iç geçme,
ganly iç geçme, içegelerde ýara, akmaklyk, ysgynsyzlyk, tutgaý, dilde
tüýlenme, gan önümçiliginde bozulma, ganamalar, bagyrda toksiklik, deri
keselleri we nefritdir. Şeýlede immuni defisite (immunitet ýetmezligi) ýol
açýar. Antibiýotikleriň goşmaça täsiri onuň ulanylýan döwründe ýada
ulanylmagyndan hepdeler, aýlar, hatda ýyllar soňra ýüze çykyp biler. Şeýle
howply goşmaça täsiri bolan sultamisilin kiçijik bäbeklere hem berilýär.
Salisilatlar
Mysal üçin aspirin.
Tebigy aspirin söwüt agajyndan öndürilýärdi. Ýöne dünýäde söwüt agaçlary
durabara azalyp, aspirin ulanýanlaryň sany bolsa, tizlik bilen köpelýändir.
Şeýlelikde, indi tebigy aspiriniň ýerine sintetiki aspirini öndürilýär. Tebigy
aspirin bilen sintetiki aspiriniň tapawudy öli bilen diriniň arasyndaky tapawut
ýalydyr.
Sintetiki aspirin, iýmit siňdiriş ulgamy ganamalary, ýara, gulak şaňlamasy,
baş aýlanmagy (wertigo), huş bulanyklygy, eşitme güýjüniň azalmagy, gan
önümçiligi ýetmezçiligi, demir azlygy, koagulýasiýa möhletiniň uzamagy,
wazikulit (damar rewmatizmasy), deri içi ganamalar, gijilewük, hamyň
sypyrylmagy, dil we dodaklarda çişme, astma we analimfedema aktiki
başagaýlyga sebäp bolup biler. («Allergiýa» bölümine serediň!) Köp kiçi
dozada alnan bir salisilat hem ähli şu allergiýaly reaksiýalaryň ýüze çykmagy
üçin ýeterlik bolup biler.
Agyr salisilat zäherlenmeginde dem alyşyň çaltlanmagy, bedeniň kislota-
aşgar deňagramlylygynyň bozulmagy we böwrek ýetmezligi ýaly alamatlar
öser. Türkiýede ähli adamlar her gün iň azyndan bir aspirin almaga
höweslendirilýär, goşmaça täsiriň birnäçesi ýada hemmesi aspirin ulanýanlarda görülýär.
Bir ülkede, aýratyn hem rewmatizma agyrylarda bolmak bilen iň täsirli agyry
kesiji, gan suwaldyjy we gyzgynlyk peseldiji bolan limon bilen iň täsirli
antibiýotik bolan sarymsak ýetişýän bolsa, aspirin we antibiýotik ulanmagyň
hiç hili esasly düşündirişi bolup bilmez.
Lukmançylyk dermanlaryň ulanylmagyndaky maksat keseli ýok etmek
bolup biler. Ýöne lukmançylyk taryhynyň rehimsizlik bilen görkezişi ýaly,
sintetiki maddalary bedene kabul etmek we immunitet ulgamy, dolanyşyk
ulgamy, dem alyş ulgamy we gormonal ulgam ýaly ulgamlaryň işleýşine
düşünjesizlik bilen goşulyşmak akylly bir iş däldir. Organlarda, ulgamlarda we
öýjüklerde her sekunt ýüze çykýan, akyl ýetmejek derejede çylşyrymly, ajaýyp
we tükeniksiz işi gözegçilik etmäge hiç hili adamyň akyly we güýji ýetmez.
Şeýle bir goşulyşma gerek hem däldir, çünki şu işlere gözegçilik edýän, hiç
ýalňyşmaýan, bir kemsiz karara gelýän we adamyň eden ýalňyşlaryny iň az
zyýan bilen ýok edýän ajaýyp bir immunitet ulgamy bardyr.
ölýändir. Bulardan 127 müňi keselhanada ýalňyş derman berlendigi üçin ýada
dermanlaryň goşmaça täsirleri sebäpli ölýändir. Dermanlaryň goşmaça täsirleri
sebäpli keselhanadan başga ýerde ölenlere degişli bolsa, statistiki maglumat
ýokdur. Ýöne olaryň sany hökman has ýokarydyr. Dermanlaryň goşmaça
täsirleri sebäpli kesellänler bilen baglanşykly hem hiç hili statistika ýokdur.
Ýöne dermanlaryň ähli keselleriň esasynda bardygyny tejribeler görkezýär
Lukmançylyk edebiýatyna ser edilende, dermanlar yň weýr an ediji täsiri
bilen baglanşykly şu netijeler e gelinýär: Käbir dermanlar ulanylýan döwründe,
käbirleri ulanylmagyndan hepdeler, aýlar, hatda ýyllar soňra, käbirleri bolsa,
doza garaşly görnüşde goşmaça täsirini görkezýär. Birnäçe derman, süňk ýiligi
degener asiýasyna we munuň netijesinde süňk ýiligi ýetmezçiligine we agyr
anemiýalar a, bagyr zäherlenmegine we bagyr ýetmezçiligine, böwr ek
ýetmezçiligine, gysyrlyga we başga birnäçe kesele sebäp bolup biler. Gormonal
ulgamde durnuksyzlyga, DNKda özgerişlikler e, immunitet ulgamynyň
ysmazlygyna ýol açyp biler. Käbir dermanlar daky (mysal üçin himioter apiýa
dermanlar y) goşmaça täsir edýär, umumy gör nüşde ähli öýjükleri täsiri
astyna alýar we netijede käbir dokumalar y ýada ähli dokumalar y weýr an
edýär.
Käbir ýagdaýlarda bolsa, dermanlaryň goşmaça täsiri ynjyk özüni görkezip
biler. Mysal üçin, käbir dermanlar süňk ýiligi öýjüklerinde DNK we RNA
sintezine böwet bolup, gan önümçiliginiň azalmagyna ýada adaty öýjük
önümçiligine, munuň netijesinde leýkemiýa we anemiýalara sebäp bolar
(hloramfenikol, oksasilin, isoniazid, sclalotin, fenindion, fenitoin, fenilbutazon
ýaly).
Eritrositleriň bölünmegine (gemolize) sebäp bolan kyrkdan köp derman
bardyr: Aspirin, sulfonamidler, sulfonlar, klorokin, dimerkaprol, kloramfenikol
ýaly. Şu hem käte wagtlaýyn, käte hem ömür boýy durnukly anemiýa döredip
bilýär. Trombosit we trombosit önümçiliginiň bozulmasynda örän köp
lukmançylyk dermanlary jogapkär hasaplanýar. Aspirin, kolşisin,
antirewmatizma dermanlar, psihiýatr dermanlary, walproik kislotasy,
furosemid, ýürek dermanlary, narkozýalar, antibiýotikler, käbir üsgürme
siroplary (gaýokolat ýaly), käbir allergiýa dermanlary şu topardadyr.
Dermanlaryň sebäp bolýan damar rewmatizmasynda (waskulit, damar
duzlanmagy) deriniň ýüzünde inçejik ganamalar, gögermeler, gangrena döreýşine çenli üýtgeýän barlag netijeleri görlüp bilner. Damar
rewmatizmasy aspirin, allopurinol, klorotiazid, digoksin, furosemid,
indometazin, iýod, izoniasid, metildopa, piperazin, rezerpin, sulfonamidler,
warfarin ýaly we birnäçe dermanyň ulanylýan wagtynda ýüze çykýar.
Mikroorganizmleriň köpelmegini depeleýän antibiotikleriň we
sulfanilamidleriň goşmaça täsiri, içege mikroflorasynyň ýok edilmegi we
witamin deňagramlylygynyň bozulmagy bilen ýüze çykýar. Antibiýotikleriň
eşitme duýgusyna negatiw täsir etmegi, parasetamolyň bagyry weýran
etmegi, aspiriniň gan önümçiligini bozmagy we ş.m. ýaly, bu ýerde hem
goşmaça täsirler özüni ynjyk alyp barýar.
Dermanlaryň öz goşmaça täsiriniň daşynda şu goşmaça täsiri
güýçlendirýän käbir faktorlar hem bardyr. Mysal üçin, bedende zäherli
maddalaryň ýygnanmagy (agyr metallar, insektisid, gerbisid, himiki
dökünler we ş.m.) azyklardaky goşundy maddalarynyň bolçulygy we köp
derman sarp edilmegi.
Dermanlar yň iň gör nüp dur an goşmaça täsirinden biri hem şu dermanlar a
garşy dör än fiziki we r uhy gar aşlylykdyr. Fiziki gar aşlylyk, o dermanyň
dowamly ulanyş zer urlygy bilen özüni gör kezer (mysal üçin kortizon, insulin
we şuňa meňzeş dermanlar). Derman ulanylmadyk wagty orta psihologiki
dur nuksyzlyklar, baş aýlanma, kelle agyr ylar y, bil we aýaklar da agyr y, gan
basyşy we gan şekeriniň artmagy ýaly bir ahatlyklar ýüze çykar.
Psihologiki garaşlylyk bolsa, özüni ruhy birahatlyk görnüşinde görkezer
(mysal üçin: çilim, alkogol, kokain). Morfin, kodein, antidepresant,
oýadyjy, uky dermany, fenilalanin we ş.m. ýaly dermanlar fiziki
garaşlylyk bolşy ýaly, ruhy garaşlylyga hem sebäp bolýar. Dermanlara
garaşly bolmaklyk organlarda we dokumalarda weýrançylyga sebäp bolşy ýaly,
genetiki gurluşy hem bozýar. («Iň giňişleýin ulanylýan goşundy maddalary»,
«Aspartam» bölümine serediň!)
Ýöne dermanlaryň mutageniki, embriýonzäherli (embriýonyň täsir almagy)
we fetozäherli (düwünçegiň täsir almagy) bolmagy iň howply
aýratynlyklaryndan biridir
Göwrelilik wagtynda kiçi dozada ýada birnäçe ýyl ozal hem ulanylan
birnäçe derman, göni görnüşde embriýony ýada düwünçegi täsiri astyna alyp
bilişi we mutasiýa sezewar edip bilişi ýaly, çaganyň düşmegine hem sebäp
bolup biler.
Eger dermanyň mutagen täsiri embriýonyň fiziki ösüşinde mutasiýalara
sebäp bolýan bolsa (mysal üçin ýaryk dodak, organlaryň ösmezligi, jynsy
organlarynyň ösüşinde bozuklyk we ş.m.) şu goşmaça täsire teratogen täsir
diýilýär. Edilen ylmy barlaglarda warfarin, etanol, kortekosteroid (kortizon,
estrogen, androgen we ş.m.) preparatlary, nitrofuran, witaminler, himioterapiýa dermanlary, epilepsiýa dermanlary, gormonal dermanlar we ş.m. ýaly
dermanlaryň teratogen täsire sebäp bolýandygy kesgitlendi. Şeýlede edilen
ylmy barlaglar, häzirki döwürde döwrebap lukmançylykda ulanylýan birnäçe
dermandaky teratogen täsiriň öýjük bölünme prosesini bozýandygyny,
fermentleriň aktiwligini, belok we nukleik kislotalaryň sintezine täsir
edýändigini ýüze çykardy. Şu sebäp bilen göwrelilikde derman ulanylmagy
hökman duruzylmalydyr.
Dermanlaryň zyýanlary tomlar doly kitap mowzugydyr. Aşakda iň ýygy
ulanylýan «Rekombinant» dermanlardan biri bolan Kortizon mysal görnüşde
berildi.
Kortizon böwrek üsti mäziniň gabyk böleginden bölünip çykarylýan, has
möhüm bir gormondyr. Sintetiki kortizon tebigy kortizona görä, 2540 esse has
aktiwdir we bedenden örän haýal daşary zyňylar. Güýçli aktiwlige eýe sintetiki
kortizon şu aýratynlygy bilen tebigy kortizonyň ähli pozisiýalaryny ele
geçirýär we fiziki garaşlylyga sebäp bolýar.
Kortizon tizlik bilen gana garyşýar, öýjügiň immunitet diwaryny geçip,
atoma barýar we DNK bilen täsirleşmä girýär. Bu bolsa, öýjüklerde belok we
ferment sintezini ele geçirip depelär ýada stimulirlär. Kortizon şol bir
görnüşde plasenta diwaryny hem geçip, düwünçegiň öýjüklerine barar we
düwünçegiň dokumalarynda bolýan ähli öýjük işleriniň barlagyny ele
geçirýär.
Sintetiki kortizon ähli allergiýaly kesellerde (rewmatizma, astmabronhit,
egzema) we hälihäzirem ähli deri kesellerinde ulanylýan dermandyr;
Analimfedema aktiki şokuň öňüni almakda, geçirilen organ we dokumalaryň
ret edilmeginiň öňüni almakda, immunitet ulgamy, böwrek, öt haltasy, öýken
we bagyr keselleriniň bejergisinde ulanylýar.
Aşgazan ýarasy, gan basyşy, gan önümçiliginiň bozulmagy, damar
dykylmagy, çiş, örgün, semizlik, tüýlenme, aýbaşy tertipsizligi, wagtyndan öň
menopauza, süňk eremegi, myşsa ejizligi, deri we myşsalarda atrofiýa, steroid
süýji kesel, süýji keseliň öňe gitmegi, pankreatit, bagyr we böwrek
ýetmezçiligi, epileptiform gysylmalar we beýleki newrologiki bozuklyklar,
eýforiýa, psihoz we köp psihologiki bozuklyklar kortizon ulanylmagy bilen
dörär.
Kortizon içegelerde kalsiý absorpsiýasyny azaldýar, süňklerde kalsiý
azalmagyna we kalsiýniň böwreklerden daşary zyňylmagyna sebäp bolar.
Munuň netijesinde aýratyn hem egin, uýluk we dyz bogunlarynda osteoporoz
(süňk eremegi) we süňk nekrozy öser. Kortizonyň iň howply
aýratynlyklaryndan biri immunitet ulgamyny ezme taýdan aktiw bolmagydyr.
Ýeketäk doza kortizon ulanylanda hem immunitet ulgamynyň ezilendigini görmek bolýar.
Kortizonyň 11,5 ýyl möhletde ulanylmagy gipotalamusgipofizböwrek üsti
mäz ulgamynyn funksiýalaryny ezer. Munuň netijesinde böwrek üsti mäziniň
gabygynyň funksiýasy eziler ýada atrofe bolar, ahyryndada gormonlaryň
biosintezi hem eziler ýada durar. Şuňa garaşlylykda çagalarda boý uzamasy
durup biler. Geň zat, sintetiki kortizon ulanýan hemmede sanalan goşmaça
täsirleriň hemmesi ýada köpüsi ýykyjy bir görnüşde görülýär. Käbir alamatlar
derrew, käbirleri birnäçe wagtdan soňra, käbirleri bolsa, birnäçe sene soňra
ýüze çykýar. Şuňa garamazdan, kortizon ulanylmagynyň hiç bir görnüşde
çäklendirilmeýşi ýaly, onuň ulanyş çägi has hem giňeldilýär.
Antibiýotikler
Mysal üçin Sultamisilin.
Goşmaça täsiri: allergiýa (anafilaksiýa başagaýlygy şol sanda), iç geçme,
ganly iç geçme, içegelerde ýara, akmaklyk, ysgynsyzlyk, tutgaý, dilde
tüýlenme, gan önümçiliginde bozulma, ganamalar, bagyrda toksiklik, deri
keselleri we nefritdir. Şeýlede immuni defisite (immunitet ýetmezligi) ýol
açýar. Antibiýotikleriň goşmaça täsiri onuň ulanylýan döwründe ýada
ulanylmagyndan hepdeler, aýlar, hatda ýyllar soňra ýüze çykyp biler. Şeýle
howply goşmaça täsiri bolan sultamisilin kiçijik bäbeklere hem berilýär.
Salisilatlar
Mysal üçin aspirin.
Tebigy aspirin söwüt agajyndan öndürilýärdi. Ýöne dünýäde söwüt agaçlary
durabara azalyp, aspirin ulanýanlaryň sany bolsa, tizlik bilen köpelýändir.
Şeýlelikde, indi tebigy aspiriniň ýerine sintetiki aspirini öndürilýär. Tebigy
aspirin bilen sintetiki aspiriniň tapawudy öli bilen diriniň arasyndaky tapawut
ýalydyr.
Sintetiki aspirin, iýmit siňdiriş ulgamy ganamalary, ýara, gulak şaňlamasy,
baş aýlanmagy (wertigo), huş bulanyklygy, eşitme güýjüniň azalmagy, gan
önümçiligi ýetmezçiligi, demir azlygy, koagulýasiýa möhletiniň uzamagy,
wazikulit (damar rewmatizmasy), deri içi ganamalar, gijilewük, hamyň
sypyrylmagy, dil we dodaklarda çişme, astma we analimfedema aktiki
başagaýlyga sebäp bolup biler. («Allergiýa» bölümine serediň!) Köp kiçi
dozada alnan bir salisilat hem ähli şu allergiýaly reaksiýalaryň ýüze çykmagy
üçin ýeterlik bolup biler.
Agyr salisilat zäherlenmeginde dem alyşyň çaltlanmagy, bedeniň kislota-
aşgar deňagramlylygynyň bozulmagy we böwrek ýetmezligi ýaly alamatlar
öser. Türkiýede ähli adamlar her gün iň azyndan bir aspirin almaga
höweslendirilýär, goşmaça täsiriň birnäçesi ýada hemmesi aspirin ulanýanlarda görülýär.
Bir ülkede, aýratyn hem rewmatizma agyrylarda bolmak bilen iň täsirli agyry
kesiji, gan suwaldyjy we gyzgynlyk peseldiji bolan limon bilen iň täsirli
antibiýotik bolan sarymsak ýetişýän bolsa, aspirin we antibiýotik ulanmagyň
hiç hili esasly düşündirişi bolup bilmez.
Lukmançylyk dermanlaryň ulanylmagyndaky maksat keseli ýok etmek
bolup biler. Ýöne lukmançylyk taryhynyň rehimsizlik bilen görkezişi ýaly,
sintetiki maddalary bedene kabul etmek we immunitet ulgamy, dolanyşyk
ulgamy, dem alyş ulgamy we gormonal ulgam ýaly ulgamlaryň işleýşine
düşünjesizlik bilen goşulyşmak akylly bir iş däldir. Organlarda, ulgamlarda we
öýjüklerde her sekunt ýüze çykýan, akyl ýetmejek derejede çylşyrymly, ajaýyp
we tükeniksiz işi gözegçilik etmäge hiç hili adamyň akyly we güýji ýetmez.
Şeýle bir goşulyşma gerek hem däldir, çünki şu işlere gözegçilik edýän, hiç
ýalňyşmaýan, bir kemsiz karara gelýän we adamyň eden ýalňyşlaryny iň az
zyýan bilen ýok edýän ajaýyp bir immunitet ulgamy bardyr.
Комментариев нет
Чтобы оставить комментарий, необходимо на сайте.
