AMAN KEKILOW
(1912-1974)

Türkmenistanyň halk ýazyjysy, Magtymguly adyndaky Döwlet baýragynyň eýesi, Türkmenistanyň ylymda at gazanan işgäri Aman Kekilow 1912-nji ýylda Aşgabadyň golaýyndaky Köşi obasynda dogulýar.
Onuň çagalar üçin goşgulary, ''Çopan we patyşa'', ''Küýze we Tilki'' ertekileri dürli döwürde neşir edildi. Aman Kekilow diňe bir ussat ýazyjy-şahyr hökmünde däl, eýsem edebiýatçy alym hökmünde-de giňden tanalýar.

ÇOPAN WE PATYŞA

Gadym wagt bir garyp
Sygyr çopan bolupdyr,
Kyrk ýaşyna baranda
Ol bir aýal alypdyr.

Aýaly hem özi dek
Ýurdyň belli garyby:
Ikisiniň bolupdyr –
Ne gallasy, ne gaby.

Ojuk-bujuk aldylar,
Ýaşan soňlar dört-bäş ýyl;
Bir sümelge salmaga
Kömekleşdi garyp il.

Iki gotur geçidi
Bu çopanyň bar maly;
Geçilerniň süýdinden
Gurt edýärdi aýaly.

Eden gurdyn endigan
Tam üstinde serýärmiş;
Wehim edip it-guşdan
Günde baryp görýärmiş.

Tiz wagtda duýýar-da
Azalýanyn gurdynyň
Dykgat bilen gözleýär
Sebäbini ol munyň.

Saklapdyrlar är-aýal
Gurtlarynyň daşyny
Gije-gündiz hiç biri
Ýere goýman başyny.

Bir kör garga pel-pelläp,
Gonýar gurdyň üstine,
Çopan bilen aýaly
Tutýar muny destine.

Öldürmekçi bolanda
Çopan bogup gargany,
Ol dillenip diýipdir:
“Howlukma sen, dur hany.

Gahar edip, sen meni
Nahak ýere öldürme,
Goýber meni, azat et,
Hiç hili azar berme.

Men bir döwlet guşy men
Gondym seniň başyňa;
Iýsem zadym örän kän
Mätäç däl men aşyňa.

Ertir irden ýanyma
Gel, bereýin kän zady.
Kör garga diýip sorasaň
Her kim biler bu ady”.

Çopan ony goýberdi,
Ynandy-da sözine
Sygyrlary tabşyrdy
Eýeleriniň özine.

Şaýyn tutup ugrady,
Kör garganyň yzyndan,
Edýärdi ol kän umyt
Onyň aýdan sözinden.

Uly süri çykypdyr,
Ýolda onyň öňinden,
Kör gargany sorapdyr,
Süriniň çopanyndan:

“Görkezsene, çopan dost,
Kör garganyň öýini,
Asyl tapyp bilemok,
Kän gözledim men ony”.

“Şundan dogry gidiber,
Syr-da ýolyň boýyny;
Bardyr ýolda at bakan
Aýdar onyň öýini.”

Uzak wagt ýöränsoň,
Duşdy oňa at bakan;
Muňa-da görkez – diýip,
Salgyny aldy çopan.

“Mundan dogry gidiber, –
Syr-da ýolyň boýyny,
Düýe çopan duşanda
Sora onyň öýini”.

Duşýar düýe çopana,
Kän ýoly sökenden soň,
Ondan derrew soraýar,
Köp azap çekenden soň.

“Görkezsene, çopan dost,
Kör garganyň öýini;
Asyl tapyp bilemok,
Kän gözledim men ony.

Çopan elin uzadyp:
“Görýärmiň sen hol bagy,
Beýikligne seret oň,
Ýada salyp dur dagy.

Şu çarbagda kör garga
Gündizine hem gije
Hiç bir ýana aýrylman,
Oturýandyr hemişe”.

Ýolagçymyz bir kemsiz
Salgy alan soň ony,
Çalt-çalt ädimläp,
Oňa ugrady göni.

Tiz wagtda ýetdi ol
Şol görünýän çarbaga.
Bilmän nirden girjegin
Aýlandy sola-saga.

Ahyry ol bir ýerden
“Garga” diýip gygyrdy;
Garga görüp çopany,
Öz ýanyna çagyrdy.

Ony gaty hormatlap,
Nahar berdi, çaý berdi;
“Ýat-da dynjyň al” – diýip,
Oňat ýerden jaý berdi.

Turandan soň boş saçak
Berip onyň eline,
Diýdi: “Gymmatly bir zat
Berýän saňa al ine.”

Çopan alyp, saçaga
Gaýta-gaýta seretdi,
Düşen ýaly aldaga,
Içinden pikir etdi:

“Bu kör garga men akmak
Oýnadypdyryn özimi,
Nadanlygym bilipdir
Görende ol gözimi”.

Diýip çopan biçäre
Dürli oýa gidýärdi:
Ýiti-ýiti alarlyp,
Saçaga seredýärdi.

“Boşlugyna garaman,
Alyp git bu saçagy
“Açyl, saçagym, açyl”
Diý nahar gerek çagy.

Şonda açylyp saçak,
Dürli nahardan dolar:
Dünýäde islän zadyň
Barysy häzir bolar”.

Alkyş okap kör garga,
Şatlanyp düşdi ýola;
Derrew geldi öýine
Çümüp her hil hyýala.

Öýe gele-gelmäşe,
Çagyrdy-da aýalyn:
“Nahar iýeli” diýip,
Ýuwdy derrew ol elin.

Haýran galyp aýaly,
Diýdi: “Nahar edemok”.
“Dürli nahar bar mende,
Senden nahar soramok”.

“Tizräjik ýuw eliň,
Kän galmagal etme-de;
Otur gel-de ýanymda,
Kepiňi köpeltme-de”.

Oturdylar ýanma-ýan
Är-aýalyň ikisi,
Nä üçindir äriniň
Bu gün üýtgeşik sesi.

Ýazdy orta saçagy
Goltugyndan çykaryp,
Diýdi ynha şulary
Öz-özine bat berip:

“Açyl, saçagym açyl,
Lezzetli nahar seçil”.

Diýende bu sözleri
Saçak giňden açyldy,
Bu saçagyň üstine
Nahar bary seçildi.

Aldyklarna iýdiler
Aýaly hem-de äri,
Emma weli saçagyň
Egsilmedi nahary.

Dürli-dümen nahardan
Garynlar boldy göjek;
“Ýapyl, saçagym, ýapyl”,
Diýdi, ýapyldy saçak.

Görüp muny aýaly,
Örän gaty şatlandy.
Öz göwninde özi onyň
Bagt atyna atlandy.

Mundan soňra üç-dört gün
Geçirdi-de aradan,
Aýalyna ýüz tutup,
Äri dillendi birden.

“Besdir aýal kän tutdyk
Garyplygyň ýasyny,
Myhmanlyga çagyrjak
Ýurdymyzyň şasyny.

Gelende gözi bilen,
Görsin biziň baýlygmyz;
Indi bizi tanasyn,
Gidendir gedaýlygmyz”.

Içi ýanyp ärine
Gahar bilen garady.
Çasly çykýan ses bilen
Ony ýaman darady:

“Göterniksiz, eý akmak
Hany seniň akylyň?
Patyşany çagyrmak
Nämäňe gerek seniň?

Elli ýaşa barypsyň,
Heý gapyňdan geldimi?
Ýolda-yzda görende
Salamyňy aldymy?

Garyplygyň laýyna
Ýene bizi batyrar,
Baýlygyňy alar-da,
Garyplygyň getirer.

Hiç wagtda ol asyl
Gapymyzdan gelmesin,
Garyplygmyz, baýlygmyz
Hiç haýsyny bilmesin”.

Çopan razy bolmady
Garşylygyna aýalyň,
“Patyşadan ýüz öwrüp,
Näme seniň hyýalyň?

Asyl işiň bolmasyn,
Baýlyk tapan men özim,
Arrygyňy gynama,
Geçmelidir meň sözim”.

Jedelleşip kän wagt,
Är sözini gögertdi,
Çagyrjagyn haýsy gün
Şasyna habar etdi,

Çakylygyna çopanyň
Ynanmady şa ilki,
Soňra diýdi: “Geleýin,
Geň bir zat bardyr belki.

Ugursyz ýere çagyrsa,
Zyndana-da basdyryn,
Gazap edip, men onyň
Ýurdynda ýel ösdirin”.

Wadaly gün gelende
Şa çopanka ugrady;
Bu gün şanyň hatyrna
Çopan desga gurady.

Şanyň ýeke özi däl,
Topar-topar weziri,
Şagalaňa goşulyp,
Gelipdir bar emiri.

Mundan başga ýene-de,
Ýüzläp-müňläp goşuny
Myhmanlyga gelenleň
Saklaýardy daşyny.

Ýazdy çopan saçagyn
Hemme geljek gelen soň,
Sanawajyn sanady,
Bary taýyn bolan soň:

“Açyl saçagym açyl,
Lezzetli nahar seçil”.

Peýda boldy şu sagat
Dürli nahar ortada,
Beýle nahar gelenler
Görmändirler hiç ýerde.

Agzyn açyp, patyşanyň
Akly galdy haýranda;
Öz öýinde görmedik
Geň zatlary bar munda.

Tapgyr-tapgyr oturdy
Patyşasy, weziri,
Iýen däldir mundan öň
Şu günki dek hiç biri.

Pes gelmedi bulardan
Galanlaryň-da bary,
Emma welin saçagyň
Egsilmedi nahary.

Keýiplerni kökleşip,
Ugradylar myhmanlar,
Gaty razy boldylar
Begler, emirler, hanlar.

Şa baran soň öýine
Kän otyryp oýlandy:
Çuň pikirde iki ýan
Öz içinde aýlandy.

Başyndaky pikiri
Asyl goýmady ony,
Gyssanjyna ahyry
Çagyrdy wezirini.

Ynjalygy bolmady
Gezip, oturyp, ýatyp,
Gelenden soň weziri,
Diýdi oňa ýüz tutup:

“Çopan ogly çopana
Näme gerek şol saçak
Maslahat bilseň wezir,
Ony elinden aljak.”

“Şahym gulak goýsaňyz,
Bizden size maslahat,
Diňe ýurdyň şasynda
Bolmalydyr beýle zat.”

“Onda çapar iberiň,
Getirsinler şu günde;
Ony ele almasam,
Sabyr galmady mende.

Eger berse gaýtawul
Kellesini getiriň;
Haýal etmän, permanym
Tizden ýerne ýetiriň.”

Şahyň beren permany
Ýetirildi ýerine,
Çopanmyzyň saçagy
Onyň öňinde ine.

●●●

Saçak elden giden soň,
Bu biçäre çopanyň
Gara güni başyna
Ýene gaýdyp geldi onyň.

Ýer ýumruklap aýaly
Urýar dady-perýady;
“Ylahym patyşanyň
Gyrylsyn bar zürýady”.

Zowzanaklap ahyry
Geçdi öýniň törine,
Gaharyna aglady,
Käýinjiräp ärine:

“Bu zatlaryň barynyň
Günäkäri sen öziň:
Agla indi ölýänçäň,
Goý seniň çyksyn göziň.

Çagyrma diýip kän aýtdym,
Ýadyňdamy, men saňa.
Aldyň alty şaýyňy,
Hezzet edip sen oňa.

Hezzet edip eşege,
Kim alypdyr aklygy
Ýersiz ýere mesirgäp,
Götermediň doklugy.

Saýgarmadyň geleni
Dostmy saňa ýa duşman,
Indi tutup içiňi
Geçeniňe et puşman.

Nämämize gerekdi,
Şalar bilen gatnaşyk?
Olar üçin, unutma,
Bizden gowydyr aşyk”.

Bu ýangynly sözleri
Ýagdyrsa-da aýaly,
Gaýtawula çopanyň
Häzirlikçe ýok haly.

Ýüzýärdi ol gulaçlap
Çuň pikiriň deňzinde,
Uly ahmyr hem gynanç
Mese-mälim ýüzinde.

Aladaly bu döwür
Ýetdi bir näçe güne,
Çopan pahyr kör garga
Baryp ýüz tutdy ýene.

Aýtdy oňa jikme-jik.
Bolan işleň baryny
Hem-de ondan sorady
Ar almagyň tärini.

Diýdi: “seniň şa bilen
Asyl oýnyň deň gelmez;
Şalar bilen dalaşsaň,
Aňsat işiň oň bolmaz.

Ýöne saňa men ýene
Gymmatly zat bereýin;
Patyşaňyz şony-da
Hany alsyn göreýin.

Eger başa iş düşse,
Ýetir ahy-zaryňy;
Şonda şadan çykarys
Öňki-soňky aryňy”.

Diýdi-de ol çopana
Berdi oňat elguşy:
“Örän oňat idetseň,
Şundan taparsyň aşy.

Günde birini gaçyryp,
Guzlaýany gyzyldyr;
Muny oňat saklasaň,
Seňki onsoň hezildir.

Elguşyny alan soň,
Çopan gaty şatlandy;
Alkyş okap kör garga,
Öýe tarap atlandy.

Öýde ýeke galypdy,
Ol gidende aýaly;
Için tutup, ah çekip,
Ýamandy onyň haly.

Dünýäsinden käýinip,
Ah çekýärdi her demde;
Her sagady pahyryň
Geçýärdi gaýgy-gamda.

Duýman durka syçyrap,
Çopan girdi gapydan,
“Ýeri niçik boldy” – diýip,
Derrew sorady ondan.

“Heý-de meniň öňimde,
Bolarmy bir bitmez iş,
Ynha saňa getirdim,
Gyzyl guzlaýan elguş.

Saçagyň hem çeni däl,
Elguşynyň gymmaty,
Dünýäde hiç bir zadyň
Tyllaça ýok hümmeti.

Meniň indi işim ýok,
Näme etseň öziň et,
Ine gyzyl gaznasy,
Maksat-myradyňa ýet”.

Ýyljyraklap aýaly,
Aldy guşy eline,
Gaýgy-gamyň barysy
Gitdi ýazyň ýeline.

Başlap gelen güninden
Berdi günde birini,
Tygşytlady aýaly,
Tapdy onyň ýerini.

Çopanmyz hem aýalnyň
Göwnini hiç ýykmady;
Indi asyl ol onyň
Diýeninden çykmady.

Başladylar almaga
Gerek-ýarak şaýlaryn,
Tiz wagtyň içinde
Düzetjekler öýlerin.

Çäýnek-käse alynyp,
Çalşyrdylar düşegi,
Täzelendi çopanyň –
Çaryk, dony, guşagy.

Gün geldikçe köpelip,
Basym bitjekdi bary,
Emma guşyň tiz wagt
Şaha ýetdi habary.

Şa eşiden badyna
Gyzylly guş tarypyn.
Çagyrdy-da wezirin,
Gazaply diýdi gepin:

“Şu sagadyň özinde
Getirmeli şol guşy,
Gelmese günäliniň
Hökman kesiler başy”.

Wezir oňa baş egip,
Işi ýerne ýetirdi;
Ýarym sagat içinde
Guşy köşke getirdi.

Ýene ajy aýralyk,
Ýene gaýgy-alada...
Tapawudy öňkiden –
Igenç ýokdy arada.

Bakýardylar är-aýal
Bir-biriniň ýüzine,
Ikisi-de alaçsyz
Ýaş aýlady gözine.

Doýmaz-dolmaz zalyma
Ikisi hem gargady.
Ýene çopan biçäre
Kör gargaňka ugrady.

Baryp oňa ýene-de
Aýtdy ahy-zaryny;
Indi göriň, kör garga
Görkezmekçi zoryny.

Görkezdi ol çopana
Äpet uly tokmagy:
Şumy alyp gitdäni,
Ýom-ýok et ol akmagy.

Eder ony ýer-ýegsan:
“Kak, tokmagym, kak” – diýseň:
Durar, hiç zat etmez ol;
“Dek, tokmagym, dek” – diýseň.

Saçagyňy, guşyňy
Hökman ondan alarsyň;
Şu tokmagyň arkaly
Şadan halas bolarsyň.

Alkyş okap kör garga,
Düşdi ýene ýolyna;
Öýe gelip etjegin
Aýtdy ol aýalyna.

Şatlandy-da aýaly,
Diýdi: – “Gaty bolupdyr,
Bu zalymyň kör garga
Hötdesinden gelipdir.

Asyl meniň özimem
Seniň bilen gideýin;
Bir öziňe kyn bolar,
Menem kömek edeýin”.

Tokmaklaryn göterip,
Tirkeşdiler gitdiler,
Batly-batly ýöreşip,
Şa saraýna ýetdiler.

Äri alyp tokmagyn,
Girdi saraý içine;
Ortasynda goýdy-da
Çykdy ýene daşyna.

Gazap bilen şasyna;
“Edişime bak” – diýdi;
Daşrakda durdy-da
“Kak, tokmagym, kak” – diýdi.

Tokmak böküp başlady,
Eşdeninde bu sözi,
Doldy derrew tozandan
Dury asmanyň ýüzi.

Tam-tarsyny tekizläp,
Geçdi köşkiň daşyna,
Bir bökende ony-da
Ýumurdy şa başyna.

Wezirinden-şasyndan
Sypdyrmady birisin;
Baryn guma basdyrdy,
Galdyrmady dirisin.

Çopan daşdan şatlanyp
“Dek, tokmagym, dek” – diýdi:
“Boldy kän iş bitirdiň,
Indi bärik bök” – diýdi.

Tokmak goýup kakmagyn,
Eýesine ýüzlendi;
Şunluk bilen bir kemsiz
Zulum ojagy düzlendi.

Guşy, saçagy alyp,
Goýmadylar hiç bir zat
Bu habary eşidip,
Bütin iller boldy şat.




KÜÝZE WE TILKI

Tomsyň ilki aýlary
Giň giden bir meýdanda
Bir boz tilki bökjekläp
Her ýan gezýärdi onda.

Düzde tämiz şemala
Tutýardy ol ýüzini,
Bu çöliň ol soltany
Sanaýardy özini.

Diýýärdi: – “men bu çöliň,
Hem soltany, hem hany”.
Haýbat atyp, güpüläp,
Kemsiz gyzýardy gany.

Asyl göwni ýetmezdi,
Ýolbarsa, şire, pile.
Taý geljekmiş bir özi,
Barysy gelse bile.

Çöl içinden dik geçýän
Örän uly ýol bardy,
Söwdagärler bu ýoldan
Hywa tarap gatnardy.

Uzyn giden giň ýolyň
Gyrasynda agnak bar,
Biziň batyr tilkimiz
Häzir onda dynç alýar.

Iki ýana agnaklap,
Uly tozan turuzýar,
Ýumşak guma öz-özin
Iki ýanlaýyn urýar.


Arkanlygyna serrelip,
Meýmiräp ýumýar gözin;
Öz bolşyndan göwni hoş
Asmana tutýar ýüzin.

Görse bir giden kerwen
Ýetip gelýärmiş ine,
Görüp muny bu tilki
Kürsäp urýarmyş hine.

II

Uzak wagt ýol ýöräp,
Kerwen gaty ýadapdy;
Düşmek üçin oňaýly
Kän gezek ýer aňtapdy.

Şu agnagyň ýanynda
Makul görüp düşmegi,
Başladylar barysy
Kerwen ýükin çöşmegi.

Goşlaryny ýerbe-ýer
Goýan soňlar bir ýana,
Düýeleri duşaklap,
Goýberdiler meýdana.

Sary küýzäň suwyndan
Doldurdylar tüňçäni;
Çaý gaýnan soň ortada
Goýdylar kän külçäni.

Tilki pahyr bu wagt
Ýatýardy hin içinde,
Gaýgy-gamy dünýäniň,
Bardy onyň başynda.

Kerwen haçan ugrajak? –
Bilip bolmaýar muny.
Dar köwegiň içinde
Ýyla dönýärdi güni.

Öz-özine bat berip,
Dünýä sygmaýan tilki,
Häzir ejiz, müzzerlip,
Pişikçe-de ýok belki.

Düýekeşler bu ýerde
Ýeke gije ýatdylar,
Erteki gün öýlänler
Goşlaryny çatdylar.

Ýük urmaga düýeler
Getirilende idekläp;
Oýun edýärdi bir köşek
Dynuwsyz patyrdyklap.

Burunjygna ýel düşüp,
Gurt açýardy köşejik.
Art aýagy degdi-de
Düňderildi küýzejik.

Gulpy hem-de agzynyň –
Bir gapdaly “ekildi”.
Içindäki suwjagaz
Gum üstine döküldi.

Gulpy, agzy döwlen soň,
Ýolagçylar küýzäni
Tilkili hin agzynda
Goýup gitdiler ony.

Bu zatlardan habarsyz
Tilki pahyr “zyndanda”,
Takdyryna käýinip,
Jibrenýärdi ol onda.

Çünki eýýäm iki gün
Çörek-de ýok, suw-da ýok.
Kerwen düýpli ornaşan
Daşda çykyp bilenok.

Käte gelip hininiň –
Agzyndan ol diň salýar,
Elmydama bir heňde –
Kimdir onda hiňlenýär.

Ýene lapy keç bolup,
Dolanýar-da yzyna
Durmuşyndan käýinip,
Ýaş aýlaýar gözine.

Şunluk bilen aradan
Ýene iki gün geçdi.
Bu biçäre tilkiniň
Halys ysgyny gaçdy.

Ahyry ol oýlanyp,
Geldi şeýle karara:
“– Mundan çykyp gaçmaly,
Indi başga ýok çäre.

Gaçmasam-da men munda,
Hemişelik galmaly,
Näme bolsa şol bolsyn –
Iki başdan ölmeli”.

Diýdi-de ol hininden
Zyňylyp çykdy daşa.
Ýetdi yzyn garaman,
Bir menzile bir başa.

Soňra yzyn garasa,
Kerwen-de ýok, zat-da ýok;
Bir eýýäm ol gidipdir,
Ojak-da ýok, ot-da ýok.

Sesiň nirden çykanyn
Barlaşdyrdy ol gelip.
Edil hiniň agzynda
Bir küýze dur somalyp.

Asyl şuňa ýel düşüp,
“Huw... huw...” edip huwlapdyr.
Ýurtda galan it kimin,
Uzak wagt uwlapdyr.

Bu işlere tilkiniň
Gahary geldi gaty.
Baryp küýzäň ýanyna
Urdy uly haýbaty.

“– Kapasda kän ýatyrdyň
Boýny bokur sen küýze,
Öz hetdiňi tanaman,
Ezýet berensiň bize.

Indi gezek meniňki
– Geçýän seniň daşyňa,
Getirerin gör seniň
Ahyr zaman başyňa.

Bu işiňi sen melgun
Siňdirmersiň janyňa,
Ýalan bolsyn bu adym,
Galmasam men ganyňa”.

III

Diýenden soň tilkijik
Aw gözlegine ugrady,
Aç gözini delmurdyp,
Çar tarapa garady.

Aw ýadyna düşende
Suw akýardy erninden,
Bu gün bäş güniň ajy,
Howp edýärdi garnyndan.

Dilin sallap biçäre,
Gezdi ençe çölleri.
Ýadawlyga garaman,
Sökdi uzak ýollary.

Uzynly gün selpän soň,
Gün günorta bolanda,
Ahyry küren obaň
Ýakynyna gelende.

Gördi uly bir guýruk
Ýakasynda giň ýolyň
Kebelekläp daşynda
Kän aýlandy ol onyň.

Barmady-da ýanyna
Durup-durup oýlandy.
Mekir tilki howlukman,
Kän zady hyýallandy.

Etli guýruk ýaldyrap
Hoş ýaksa-da gözine
Pikirlenip kän wagt
Diýdi öz-özine:

“Ýol ýatyra, ýol ýatyr
Degresinde il ýatyr
Bir emmasy bolmasa
Guýruk munda ne ýatyr”?


IV

Şu pikirde guýruga
Garaýarka gyrakdan
Gara tüýli bir möjek
Peýda boldy uzakdan.

Salam berdi baş egip,
Ony gören badyna,
Emma özi şatlandy
Düşüp bir zat ýadyna.

“– Şunça salam bermeseň
Iki üzüp bir gezek –
Durmuşyňa ýalmardym,
Senden galmazdy derek”.

“- Tilki halky möjegiň
Etagatly gulydyr.
Tilki özin deňärden,
Möjek örän ulydyr.

Gaty açyk bilýäris
Möjek aga biz muny;
Atamdan hem babamdan
Eziz görýän men seni”.

Bu hileler möjegiň
Aýlandyrdy başyny,
Gabarylyp garady,
Töweregin-daşyny.

Ýakyndaky guýruga
Gözi düşüp birdenkä,
Şatlyk oýnap ýüzinde
Sorag berdi ol tilkä:


“– Guýruk näme bu ýerde?
Näme ony iýmediň.
Onyň hakynda maňa
Näme hiç zat diýmediň?

“– Kän wagtlap sermenip,
Tapan awym bu meniň;
Emma daşdan gördim-de,
Garaşdym gerňe seniň.

Siz barkaňyz möjek baý
Ýokdyr biziň hakymyz,
Sizden öňe düşmäge
Bolmaz asyl çakymyz”.

Diýenine mähetdel
Möjek ete topuldy,
Emma welin arada
Ýaman bela tapyldy:

Öň aýagy möjegiň
Gapana düşdi birden,
Art aýagy hallanlap,
Asmana galdy ýerden.

Umyt edip sypmaga,
Iki ýana pyrlandy;
Emma sypabilmedi
Ol biderek horlandy.

V

Şeýtan tilki bu wagt
Iki ýana bökýärdi,
Pyrlanşyna möjegiň
Daşdan gülüp bakýardy.


Aldaw bilen möjegiň
Kast eden soň janyna,
Sallanjyrap tilkijik
Bardy etiň ýanyna.

Ete agyz urdy-da
Bakdy möjek ýüzine.
Urunýardy şindem ol
Dözüm edip özine.

Görenden soň tilkiniň –
Gyjalatly garyşyn
Ýaýkady-da kellesin
Kän dişledi ol hyrçyn.

Her niçik-de bolsa ol
Öz syryny örütdi.
Mekir duşman öňinde
Syýasatjyk ýörütdi.

Şat sypata girdi-de,
Tilkä garap ýylgyrdy;
– “Meniň tozan turzyşym
Neneň görýärsiň?” – diýdi.

“– Görersiň sen tozany
Gelse gapan eýesi,
Ol hemişe tutýandyr
Al bilen sen dek mesi”.

Diýdi-de ol agzyny
Ýene urdy guýruga,
Basym ony gutardy
Goýmady ol uzaga.

Hepbik ýaly garyny
Döndi indi göjege,
Kemsiz keýpin kökledi,
Rehmi gelmän möjege.

Möjek barha ejizläp,
Ýalbarmaga başlady.
Gapdalyna gapanyň
Göwresini taşlady.

Diýdi möjek: “– eý tilki
Besdir indi gel boşat,
Gana öýdiň bedenim
Ölýärin men azat et”.

Hondan bärsi gomalyp,
Tilki jogap bermedi.
Öňler aga diýse-de,
Häzir itçe görmedi.

Dok garnyny sypalap,
Agdaryldy, oýnady;
Üstin çykyp duşmana,
Boz meýdanda ýaýnady.

Urdy haýbat möjege
Ýanna baryp dik durup,
Berdi gyjalat baryn
Oňa ýüzin öwürip:

“– Ynha şudyr boljagy
Seniň ýaly akmagyň
Peýdasy ýok “möjek dost”
Indi göz ýaş dökmegiň.

Möjek halky tilkiniň
Oýnatgy bir gulydyr.
Möjek özin deňärden
Tilki örän ulydyr.

Hiç ýadyňdan çykarma
Pugta tana sen meni,
Tilki seniň agaňdyr
Hemişelik bil muny”.

Aýdandan soň bulary
Töweregne garady,
Heňkilledip gurugyn
Küýzä tarap ugrady.

VI

Gelip küýzäň ýanyna
Urdy haýbat baryny,
Indi ondan kemsizje
Almakçy ol aryny.

Diýdi: “Seniň küýzejik
Ýadyňdamy horlanyň.
Häzir gezek meniňki
Edişimi gör meniň.

Kim bolupsyň sen maňa
Beýle zulum ederçe
Bu sähranyň içinde
Hiç kimse ýokdyr mençe.

Eýmenmeýän birjik-de,
Gaplaňyňdan, şiriňden
Uçdan tutma olaryň –
Barysynyň piri men.

Şu gelşişine möjegi
Aldadyp güýlüp atdym.
Boýny ýogyn gödege
Özim pugta tanatdym.

Aýagyma ýykylyp,
Dökdi gözden ýaşyny.
“Boşat’ diýip ýalbardy,
Ýere sallap başyny.

Ýalbarsa-da ýaş döküp,
Boşatmadym men ony.
Güýçli bilen dalaşman,
Goý tanasyn deňini.

Häzir hem ol şol ýerde
Çabalanyp ýatandyr,
Ýa-da demi kesilip,
Gapanda ol gatandyr”.

Soňra tilki oýlandy:
“– Niçik jeza bereýin?”
Gowsy muny şu ýerde
Aýlap ýere uraýyn.

Pikirlenip ýene-de:
Azdyr muňa bu jeza
Bu deýýusy äkidip,
Taşlaýyn men çuň guýa.

Goý şol guýyň içinde
Yzgarda ol çüýresin.
Ýylan, içýan maslygyn
Iki ýana süýresin.

Gelip şeýle karara
Äkitmekçi bolanda,
Ýene täze bir pikir
Birden döredi onda:

“Iň ýagşysy gel muny
Gark edeýin derýada
Uzaklaşyp oturman
Dynaýyn men bir bada.

Tolkunlara garylyp,
Görünmesin, güm bolsyn,
Düýpsüz derýa içinde
Balyklara im bolsyn”.

Soňra dakyp gurugna,
Gulpsyz döwük küýzäni
Batly ädip ugrady
Nazar alyp derýany.

VII

Şu ýakynda bir derýa
Joşgun urup akýardy.
Tükenmez bol suwyny.
Gör nirädir dökýärdi

Hälki tilki küýzäni
Şu derýaga getirdi,
Ýadapdyr ol, derýanyň –
Kenarynda oturdy.

Niçiksi gark etmäniň
Edýärdi ol pikirin;
Agtarýardy göz aýlap
Çemeliräk bir ýerin.

Birdenkä bu tilkiniň
Gözi düşdi güzere
Batyrmaga küýzäni
Bardy derrew şol ýere.

Art aýagyn derýanyň
Suwyna ol batyrdy,
Emaý bilen şol suwa
Küýzäni hem ýetirdi.

Suw girdikçe agralyp,
Küýze gidýär aşaga.
Agram düşüp guruga
Gyssanýar tilki aga.

Her näçe jan etse-de
Suwdan çykyp bilmedi
Alaç tapman ahyry
Tilki küýzä ýalbardy:

“– Özim bilen deň bolman
Ötgin meniň ýazygym.
Goýber meni jan küýze
Gopup barýar gurugym.

Nahak ýere özimi
Senden güýçli sanadym;
Sen güýçliniň güýçlisi –
Indi seni tanadym”.

“Bakyr – bakyr” ses edip
Küýze tilkä gülýärdi
Gurugyna agramy –
Barha gaty salýardy.

Asyl gulak asmady
Nalyşyna tilkiniň,
Guruk gopdy-gopmady –
Azaryna däl onyň.

Häzir ynha tilkiniň
Ahyrzaman başynda,
Ýalbar ýaly ýüz tutup,
Hiç bir zat ýok daşynda.

Dirilikden ölüme
Ýakynlaşanda ara,
Jan howlyna bat bilen
Bökdi beýik kenara.

Çykyp derýaň daşyna
Ýumak ýaly düýrüldi,
Bökende ol gurugnyň
Bir gat hamy syryldy.

Çümen küýzäň yzyna
Gahar bilen garady,
Çünki şonyň zerarly
Guruk gaty awady.

VIII

Möjek örän kän wagt
Çabalandy gapanda,
Sallar gysyp rehmsiz
Yzlar edipdir tende.

Horlansa-da sypdyrdy
Ahyry ol aýagyn,
Emma gapan-endamyn
Harap edipdir agyn.

Saldan sypan aýagyn
Ýere basyp bilmedi,
Ilki bada göwresi
Asyl ýerden galmady.

Uzak wagt oturyp,
Dynç aldy ol mazaly.
Tilkini tiz tapmakda,
Indi onyň hyýaly.

Derrew alyp ugrady
Tilkijigiň yzyny,
Büdür-südür ýollarda
Süýreýärdi dyzyny.

Keýtikläp ol agtardy,
Tilkiň gezen ýerlerin.
Diýýärdi öz içinden:
“Dik depäňden inerin”.

IX

Tilki çykyp derýadan
Aň-taň bolup durýardy,
Bilmän nirä gitjegin
Çar tarapa garýardy.

Gaty ahmyr edýärdi
Nahak eden işine
Gahar bilen bakýardy
Töweregne-daşyna

Näme üçin men ony
Çym-pytyrak etmedim?
Näme üçin men ony
Gurruk guýa atmadym?

Şeýden bolsam men ondan
Awysyzja dynardym.
“Küýzäni men ýeňdim” – dip,
Hemme ýerde öwnerdim.

Möjek ýetip gelýärdi,
Bu wagtlar yzyndan,
Gapyl galan tilkiniň
Habary ýok özinden.

“– Diri düşdiň elime
Indi sypdyrman tilki;
Aldaw bilenjik meni
Edensiň ile gülki”,

Diýen sesi eşidip,
Ýaryldy oň zähresi;
Şol durşyna gatady
Hem-de çykmady sesi.

“– Indi seniň depäňden
Düşmez meniň taýagym.
Şu duranja ýeriňde
Töle meniň aýagym”.

Aljyraňňy tilkide
Täze pikir döredi,
Tärin tapyp ýene-de.
Geň bir hile gurady.

Diýdi: “seniň aýagyň
Döwen nähili tilki?
Menä seni tanamok
Sen-de ýalňyşýaň belki”.

“Aýagymy agsadan
Seniň edil hut öziň.
Bilmezlige salsaň-da.
Ony aýdyp dur göziň.

Sensiň dagyň tilkisi
Gaty tanaýan seni,
Uzyn guruk sen deýýus
Ýaman horladyň meni”.

“– Möjek aga kim bilen
Gepleşýäniň bil indi.
Ynha seret men özim
Gurugy gyzyl tilki”.

Diýenden soň görkezip,
Guýrukdaky ýarany
Möjek men, gum tilkisi” –
Diýip açdy arany.
___________
Erteki https://tasinhorjun.org/2020/02/06/copan-we-patysa/ göçürildi.