Jemile zyr däli diýer ýaly däldi. Ol aňynda Ýusup bilen bileje geçiren pursatlaryny birsyhly ýatlap bilýärdi. Soltangülem unudanokdy. Ýöne özbaşyna aldygyna samraýardy. Samramasyny gün geçdigisaýy artdyrýardy.

Bir günem ol Soltangülden ymykly ar almagy niýetine düwüp, ýola çykdy. Ýusubyň maşynyny garawullady. Maşynda Ýusubyň diňe özi bolan halatlary ýoluň gyrasynda durup, onuň yzyndan bakyp galdy.

Soňky günler Soltangülüň häli-şindi Jemilede dälilik öňden bardyr diýip nygtamasyna ynanyp ugran Ýusup köçede öz ýoluna bakyp duran Jemiläni görende ýüregi tisginip, erbet jigläp gitdi. Ony ýigrenenokdy. Ýöne gözüne görünmese, kem däldi. Häzir Ýusubyň ýüregi Jemiläni öňki hörpünde kabul edip bilenokdy.

Jemile ahyry Ýusubyň şähere tarap Soltangüli mündürip geçen gezegini gördi. Ony yzyna geçýänçä garawullady. Oturyp-oturyp, eňki agsa-da, ýoldan gaýtmady. Agşamara Ýusup Soltangül bilen ýene yzyna dolandy. Jemile maşyn özüne ýakynlaberende ýoluň ortarasyna bardy-da, duruberdi. Özem «dur» diýen terzde elini galdyrdy. «Elini galdyrýar welin, şu gaty bir däliränem däl bolaýmasyn. Belki, bir gürrüň bardyr» diýip, pikir eden Ýusup maşynyny saklady. «Obad-a Jemiläniň däliräni hakda gürrüň ýok. Diňe Allamyradyň gürrüňi. Kim bilýä, belki, ol hem öteräk aýdandyr».

Maşyn durandan Jemile atylyp, Soltangülüň oturan tarapyna bardy-da, göz açyp-ýumasy salymda gapyny açdy. Özem dişlerini biri-birinden geçirip, iniňi düýrükdirip barýan ses bilen çirkin gygyryp, Soltangüle penje gerip topuldy. Ýusup çepiksije göwrede beýle güýjüň bolýanyny ilkinji gezek görýärdi. Jemile bir silkip çekenden Soltangülüň göherdiňki kimin agyr göwresini maşyndan gaçyrdy. Gujagyndaky çaganyň agzy ýer garbady. Soltangülüň zähresi ýaryldy. Dat edip, gygyryp başlady. Çaga-da aglaýardy. Jemile bolsa guduz açdy. Soltangülüň hem saçlaryny ýolýardy, hem ýüzüni. Hem dişleýärdi, hem ýumruk bilen çem gelen ýerine urýardy. Ýusup Jemiläni gujaklap, hernäçe çekse-de, ony Soltangülden aýryp bilmedi. Gykylyga goňşy-golamlar, ýoldan ötüp-geçýänler ylgaşyp geldiler-de, olary aralaşdyrdylar. Kim çagany galdyrdy, kim Soltangüli. Ýusup Jemiläni saklady.

Ýusup gorkudan aljyrap, birsyhly oňa ýalbardy:

—Jemile jan, hany, köşeşsene!

—Şol maşynyňa münse, men ony öldürjek —diýip, Jemile çaga ýaly dodaklaryny kemşertdi. —Sen näme üçin ony mündürýäň?!

Ýusup Jemiläniň haýsy tarapyndan gopmalydygyna basym göz ýetirdi:

—Maşyna münäýseň, öldirin-eý, bar, ugra şu ýerden! —diýip, ol Soltangüle gygyrdy-da, oňa gözüni gypyp goýberdi.

Soltangül çagasyny alyp, ylgaşlap diýen ýaly gitdi.

—Hana, gördüňmi, men ony kowdum!

—Bütinleý kowduňmy? —diýip, Jemile sorady.

—Hawa...

—Onda men öe baraýjak?..

—Men häzir bir ýerik gitmeli... Gyssagly. Seni soň gelip, özüm alyp gidäerin —diýip, Ýusup indi Jemiläniň üýtgänine doly göz ýetirip, ondan sypmagyň alajyny gözledi.

Jemiläniň maňlaý saçlaryna ak sepipdi. Onuň gözlerem üýtgän ýalydy. Birsyhly, kimdir biriniň aýak sesine diňşirgenýän ýaly, depesine dikilendi. Bu zatlara syn edip, Ýusubyň endamyna garynja goýberilene döndi.

—Çynyň bilen gelermiň äkitmäge? —diýip, Jemile Ýusupdan sorady.

—Gelerin. Hökman —diýip, Ýusup ýalan sözledi. Özi welin, ondan sypyp bilse razydy.

Sary serhoş öz gapysynda sadylla bolup, bu ýadaýa ser salyp durdy. Ýöne nämüçindir, Jemiläniň ýanyna gelmeýärdi.

Jemiläniň özi Ýusupdan sypdy-da, atylyp, öýüne ylgady. Ýolboýy-da gygyrdy bardy:

—Ýusup Soltangüli kowdy-y... Ol indi meni alyp gitjek diýýä...

Ýusup Jemile gidenden. Maşynyna sümüldi. Soňam batly sürüp gitdi. Soltangülüň yzyndan ýetip, ony hem maşynyna mündürdi-de, öýüne bardy.

Ýusup-da, Soltangül-de Jemileden şeýle bir gorkdular welin, aýdyp-diýer ýaly bolmady. Soltangül-ä içi-içine sygman, horkuldap aglaýardy. Çagasy-da aglaýardy. Ýusup gorkudan süňňüni saklap bilenokdy. Misli, üşütme tutýan dek, galpyldaýardy. Hamala, Jemile ökjelerine düşüp gelýän ýaly, yzyna-da seredip bilmedi. Ýolda: «Birden öe baryp, çagalarymy bogaýmasyn» diýip, howsala düşdi. Maşynynyň badyny barha artdyrdy.

—Bi Ýusuba nä döw çaldyka, bu bolup barşy bilen birini kakdyrmasa-da biri —diýip, onuň yzyndan adamlar hüňürdeşip galýardylar.

Ýusup öýüne baryp, ähli çagalaryny maşyna dykdy-da, gapysynam gulplap, göni ejelerine sürdi.

Henizem agysyny goýup bilmeýän Soltangülüň horkuldysy, ähli çagalaryny maşyna basyp, ýüzüni ak tam edip gelýän Ýusup Gülsoltan daýzanyň zähresini ýardy. Ýöne ol näme bolanyny sorabam ýetişmedi.

Ýusup ölüm habaryny aýdýan ýaly bolup, ejesine ýagdaýy aýan etdi:

—Jemile däliräpdir... Soltangüli tas bogup öldüripdi...

Bu habar Gülsoltan daýzanyň ýüregini aşak gaçyrdy. Ol depesinden gaýnag suw guýlan ýaly boldy.

—Wah-wah-eý... Garamaňlaý diýsä —diýip, sesini süýndürdi. Soňam Ýusuba ýumruk çenäp, aglamjyrady. —Senden aýrylany ýokuş degdi şoňa. Hemme zada sen günäkär! Şony kowmalam däldiň!

Öňem Jemileden gorkanyna jany ýanyp duran Ýusup üçin ejesiniň sözleri çökder boldy.

—Men näme, zürýatsyz ötmelimi! —diýip, ol iki dyzyna ýumruklap, sesiniň ýetdiginden gygyrdy. —Meniň ýerime bolan bolsaň, senem aňsat çekmezdiň perzentsizlik dagyny!

Gülsoltan daýza oglunyň bu sözlerine näme jogap berjegini bilmedi. Özüni ýere goýberdi. Soňam biraz oturyp:

—Jemiläni kowman tapaýmalydyň birini halys öýlenmän goýmajak bolsaň. Ilçilik. Belki, aýalyň baryny bilibem, geljek tapylard-a! Bar-a il-günde çagasy bolmasa, üstüne aýal alyp, ikisinem bile ýaşadyp ýören.

—Goý şo gürrüňleri. Indi boljak iş boldy —diýip, Ýusup gahar bilen elini silkip goýberdi.

Gülsoltan daýzanyň Jemiläniň tarapyny tutmasy Soltangüle ýaramady. Ol gözýaş ýuwan ýüzlerinde aýalaryny gezdirip, Jemile hakda öň Ýusuba diýenlerini diýdi:

—Ýusupdan aýrylany üçin däliräsi ýok-la haram süýtsüz. Öňden tohumynda bardyr-da dälilik. Јrinden näçe aýallar aýrylýa. Heý, dälireýäni barmy şolaň!

Öňem oglunyň döşünden itmäniň ýerine onuň boýnundan aslyşan Soltangüli Gülsoltan daýza asla halanokdy. Ol, özüne galsa-ha, Ýusuba kimi äberse-de, Soltangüli äbermekçi däldi. «Ýöne bi, durmuş diýen zady el bilen düzedip bolmaz eken» diýip, Gülsoltan daýza pikir öwürdi.

—Jemile janyň tohumynda dälilik bolmaz, keýgim! Ejesi pahyr dagy gyzyl ýaly adamdy. Ýa kakasy ile gün bermän ýören adammy onuň!

Soltangül şäl-şälläp, gaýynenesiniň sözüni böldi:

—Edi arkaňda biri däli bolsa-da, geçýämiş diýýäler...

—Otur, keýgim —diýip, Gülsoltan daýza onuň ýüzüni aldy. —Tohumyna çekip däliremeli bolsa, Ýusup bilen nije ýyllar ýaşady ol, heý, şonda bildirmezmidi! Seniň Jemiläniň ykbalyna baha kesmäge akylyň ýetmez, keýgim. Gepleme sen!

Soltangül tasanjyrap, yzyna gitmäge hyýallandy. Ýöne ýene Jemilä sataşaýmak gorkusy onuň aýaklaryny duşaklady.

Gülsoltan daýza uludan dem alyp, özbaşyna hüňürdedi:

—Kimsäge toý-baýram, kimsäge zulum düne bi...

—Eje, onuň jyny Soltangüle düşüpdir. Birden öe baraýmasyn diýip, biz-ä bärik gaýdandyrys —diýip, Ýusup ejesine ýüzlendi. —Indi näderkäk?

—Men nä bileýin nätjegiňizi, oglum... Öýüňden gaçyb-a ýaşap bolmaz!

—Çagalara zyýan edermikä diýýän...

—Çagalaryňy birki gün mamasynyňka äkidäý.

—Bärde goýsam näme?!

—Bärde goýasyň gelse, bärde goý. Bärde-de olary näçe gün saklarsyň. Ahmediňkilerem bir topar...

—Her zadam bolsa, şu gün bir sizde bolaly, eje —diýip, Ýusup gama batdy. —Beýle zatlar bolar öýdemokdym... Zähräm ýaryldy. Däli bilen ilkinji gezek ýüzbe-ýüz bolup görşüm... Onuň gözlerem üýtgäpdir. Ýöne depesine bakyp dur...

—Oňa ýüregiň awanokmy? Kömek edesiň gelenokmy? Ol seniň yşkyňda ýanyp-bişip alan gelniň ahyry —diýip, Gülsoltan daýza ýene gaharlandy.

—«Gelniň» bir diýmesene, eje. Ony ýatlasam, birhili, ýakymsyz duýgy gaplaýar meni!

—Duýgyňam gursun, özüňem —diýip, Gülsoltan daýza hüňürdäp, öýüne girip gitdi.

Bu günlükçe Ýusupdyr Soltangül çagalary bilen Gülsoltan daýzalarda boldy.



***



Ýusubyň özüni sekuntlarça gujagyna gysyp durmasy-da Jemilä uly täsir etdi. Ol muňa şeýle bir begenýärdi welin, guş bolup uçaýjak bolýardy. Ýusubyň özi üçin dolanyp geljegine-de ynanýardy.

—Ýusup meni alyp gitjek diýýä. Häzir Soltangüli kowup, geljek diýip gitdi —diýip, ol ilki bilen bu habary Sary serhoşa buşlady. —Men indi siziňkiden gidýän.

Sary serhoş Ýusubyň Jemiläni hiç wagt äkitmejegini bilýärdi. Onuň bu gepleri Jemileden gaçyp gutulmak üçin diýenini aňýardy. Şeýle-de bolsa, Sary serhoş Jemilä hiç zat diýmedi. Näme etse-de, onuň badyna kakmady.

Jemile bir uly gara ýüň gyňajyny orta ýazyp, oňa özüniň köýneklerini üýşürdi. Soňam gyňajyny berk düwdi.

—Ýusup gelse, taýýar bolup oturaýyn —diýip, ol öz-özüne aýtdy.

Jemile hernäçe garaşsa-da, gün batyp, garaňky düşse-de, Ýusup gelmedi.

—Ol belki, Soltangüli kowup bilýän däldir —diýip, özbaşyna gepledi-de, Jemile gijäniň bir mahaly düwünçegini goltuklap, daşary çykdy. —Men oňa kömek bereýin. Ýogsa, ol heleý Ýusuby sypdyrýanam däldir.

—Garaňkyda gitme, öňüňden it çykar —diýip, Sary serhoş ony ýolundan gaýtarjak boldy. Ýöne Jemiläniň gahara eýlenen gözleri Sary serhoşy elini çekmäge mejbur etdi. Ol Jemile özüne-de topulaýsa, gowulygyň bolmajagyny duýdy.

—Men itden gorkamak —diýip, Jemile ärine jogap berdi.

Soňam uly ýola düşüp, Ýusup bilen bileje ýaşan öýüne tarap gadam goýdy.

Onuň kellesinde diňe Soltangül bardy. Şony basymrak urup-urup, keýpden çykasy gelýärdi. «Ol menden Ýusuby aldy. Ony öldirin» diýip, dodaklaryny müňküldedip, zol gaýtalaýardy.

Jemile gelende onuň Ýusup bilen bileje ýaşan öýünde çyra ýanmaýardy. Gapylar gulpludy.

Jemile gapyny çekip gygyrdy:

—Ýusup! Ýusup! Ine, men geldim! Aç gapyňy!

Ol şeý diýip, telim gezek gygyrdy. Gapy açylmady. Ahyry ol gapyny ýumrugy bilen urup başlady. Ol şeýdip, kän durdy.

Gapynyň ýumruklanmasyna hem-de Jemiläniň sesine Ogulbike geldi. Ol gözlerine ynanmady.

—Jemile, senmi? —diýip, garaňkylykda duran Jemilä ýüzlendi. Belet ýerini sermäp, daşarynyň çyrasyny ýakdy. —Sesiňden senmikäňem diýdim-le...

Ogulbike bu sözleri çyrany ýakyp durka aýtdy. Ol çyrany ýakyp bolup, yzyna öwrülip, Jemiläniň ýüzüne seredende bolsa ýüregi jigläp gitdi. Oňa birhili, Jemiläniň tüýsi üýtgän ýaly duýuldy. Onuň gözleri sag adamyň gözlerine çalym edenokdy. Hanasyndan atylyp çykaýjak ýalydy. Özem sülleren gül kimindi. Onuň öňki owadan, gül meňzi saralyp-solupdy.

Jemiläniň kellesiniň üýtgäni heniz oba doly ýaýrap ýetişmänsoň, Ogulbike-de ondan bihabardy. Şeýle bolansoň, ol Jemiläniň: «Ýusup şu gün Soltangüli kowup, meni alyp gaýtjak diýdi» diýen habaryna birbada ynanjak ýaly etdi. «Ýusup akylyna aýlanyp ýörmükä?» diýip, içini gepletdi. Jemiläniň soňky sözleri oňa nämäniň-nämedigini aňmaga kömek etdi.

—Ýusup barmady. Meň özüm geläýdim. Ol ýolda meni gujaklabam durdy. Saçlarymy-da sypady. Soltangüli kowup, hökman seni alyp giderin diýip gaýtdy. Men ärime-de indi Ýusup bilen ýaşajagymy aýdyp gaýtdym. —Şu zatlary aýdansoň, Jemile Ogulbikä ýüzlendi. —Ol Soltangüli kowdumy?

Ogulbike Jemiläniň ýanyna gelip durmasyndan gorkdy.

—Hawa, kowdy, Jemile jan —diýip, ýuwaşja aýtdy-da, ökje ogurlap, yza süýşmäge başlady. Soňam sen-men ýok, gadamlaryny batlandyrdy-da, öýüne ökje göterdi. Içerik girendenem, gapyny gulplady.

—Näme boldy? —diýip, aýalynyň gözlerini elek-çelek edip, haslap durşuna geň galyp, adamsy sorady.

—Jemile gelipdir. Ýusuby gözleýär —diýip, Ogulbike adamsyna pyşyrdy biln jogap berdi. —Onuň gepi-sözem üýtgäne meňzeýä.

Bu habara Ogulbikäniň adamsynyň-da ýüzi ak tam boldy:

—Goýsan-aý?!

—Eger çynym. Hana, daşaryk çyk-da, seret. Ol Ýusuba garaşyp otyr.

—Gapyny bir berkräk ýapaweri! Bärik bir geläýmesin —diýip, Ogulbikäniň adamsy aýalyndan beter gorkdy.

—Sen bolmasa, Ýusuby gözläp geläý. Ol ejesiniňkä giden bolaýmasyn?

—Ýog-a! —diýip, Ogulbikäniň adamsy ýorganyny başyna büredi. —Ýusupdyr öýdüp, ol meniň yzymdan ylgaýmasyn! Men däliden öler ýaly gorkýan...

Olar gapylaryny berkden berk ýapyp ýatdylar. Jemile bolsa Ýusuba garaşyp-garaşyp, halys bolansoň, Soltangüllere ugrady. «Ol Soltangüli kowmak üçin ejesiniňkä eltendir. Soltangül ony goýberýän däldir» diýip, pikir etdi.

Daňyň öň ýanynda gapysynyň şakyrdamasy Soltangülüň ejesi Ogulgüli gorkuzman durmady. «Allajanlarym, näme gep-gürrüň barka?» diýip, ol başyny göterdi-de, çyrasyny ýakdy.

—Kimsiň? —diýip gygyrdy.

Jemile adyny aýtman:

—Ýusup sizdemi? —diýip gygyrdy.

Ses birhili, tanyş ýaly bolsa-da, Ogulgül ukynyň arasynda ony kimiňkä meňzetjegini bilmedi. Her zadam bolsa, geleniň aýal maşgalalygy onuň gorkusyny aýyrdy. Özüni dürsäp, arkaýynlandy. «Ýusup öýünde ýokmuka? Bu wagt ony kim gözleýärkä?» diýip, Ogulgül içini gepletdi. «Ýa Gülsoltanmyka?»

Ol pikire gümra bolup, gapyny açdy. Gapyda sadylla bolup duran Jemiläni görüp, üstünden gaýnag suw guýlan ýaly boldy. Sebäbi Soltangül ejesine Jemiläniň kellesiniň üýtgäp ýörendigi hakda bir wagt aýdypdy.

—Waý! Il-gün! Ýetiň-u! —diýip, Ogulgül sesiniň ýetdiginden bögürip, köçä ylgady. Sebäbi ol içerik girip, gapyny gulplap ýetişmejegine göz ýetirýärdi. Ýaşlyk güýji dyňzap duran Jemiläniň ýanynda özüniň asgyn geljeginem bilýärdi. Darajyk öýüň içinde onuň eline düşäýse, öz başyndan nämäniň injeginem bilýärdi.

Ýüz keşbi hem gaba göwresi gyzy bilen juda çalymdaş Ogulgül Jemiläniň gözüne Soltangül bolup göründi. Jemile oňa penje gerip topuldy. Ýöne özüne el uzadan Jemileden sowlup geçip, Ogulgül eýýäm gaçmaga ýetişipdi. Ol yzyndan Jemiläniň basym ýetjeginem bilýärdi. Şonda-da goňşulary kömege çagyryp galmak üçin köçä janhowluna ylgady.

—Waý! Il-gün! Dat! Bidat! Kömek ediň! Öldürýäler-u-u! —diýip, Ogulgül zähresi ýarylan ýaly bolup gygyrýardy.

Jemile Ogulgülüň ökjesine düşdi. Derrewem yzyndan ýetdi-de, onuň ýüz-gözüni dyrnaçaklap, bogup başlady. Ogulgül gorkudan ýaňa ysgyndan gaçyp, ýere ýykyldy. Özem bokurdagyna pyçak goýlan ýaly bögürýärdi.

Onuň gykylygy daňyň süýji ukusynyň lezzetini görýän goňşulary örüzdi. Goňşular ýerli-erden ylgap gelip, Jemiläni tutdular. Gorkusyna aýaklarynyň ysgyny giden Ogulgülüň goltugyna girip, öýüne äkitdiler.

Soltangüllerden juda uzak bolmadyk goňşuçylykda ýaşaýan Allamyrat bilen Gunça-da ýetip geldi. Olar höre-köşe bilen Jemiläni öz öýlerine äkitdiler.

—Men ony bogup öldürjek, ol Ýusuby meniň elimden aldy —diýip, Jemile nalady. —Ýusup meni alyp gaýtjak diýdi. Soltangül bolsa ony goýbermän saklaýar.

—Ol Soltangül däl-ä, Jemile jan. Soltangülüň ejesi —diýip, Gunça jorasyna aglap düşündirdi. Jemiläniň üst-başyny düzedip, öýüne saldy. Düşekde oturtdy. —Häzir Ýusuby Allamyrat tapyp geler. Sen otur şu ýerde!

—Ýusup öýünde ýok eken. Men ol ýere bardym —diýip, Jemile özüniň nireden gelýänini habar berdi. —Onsoň, Soltangüli bogmaga gaýtdym. Sebäbi Ýusuby Soltangül goýberenok. Ýogsa Ýusup meni alyp gaýtjak-la...

Allamyrat Ýusup ejeleriniňkidedir öýdüp, şol ýere ylgady. Daňdan gapynyň kakylmasyna öýdäkileriň bary daşary çykdy.

—Jemile baryp, Soltangülüň ejesine topulypdyr. Ony häzir biz saklap otyrys —diýip, Allamyrat belli bir adama ýüzlenmän aýtdy. Soňam Ýusuba seretdi. —Ony näme etsekkäk?

—Waý, ejem jan-eý! Ol däli ony öldürendir —diýip, Soltangül aglap başlady.

Ýusup Allamyradyň üstüne gygyrdy:

—Sen näme üçin bärik gelýäň? Onuň dogany, adamsy bar-a. Bar, şolara aýt-da habaryňy. Bir wagt aýalym bolanmyş diýip, men ýygnamalymy ony! Aýalyndan aýrylýan erkek kän, olaň haýsy biri birinji aýalynyň yzynda ylgap ýör?!

Bu sözlerden soň Allamyradyň ýüzüne urlan ýaly boldy. Şonda-da ol özüni ýitirmedi.

—Gykylygyňy goý! —diýip, Ýusuba azgyryldy. —Birinjiden-ä, Jemile seni gözläp ýör. Ol häzirem saňa garaşyp otyr. Sen ony alyp gaýtmaga söz berenmişiň. Ikinjidenem, onuň şu güne düşmegine diňe seniň özüň günäkärdigiňi unutma!

Allamyrat şeý diýip, yzyna öwrüldi. Ol bu ýerden soň ýagdaýy Döndä habar bermäge gitdi.

—Waý, ejem jany getiriň-eý —diýip, Soltangül özüni öldüräýjek bolup aglaýardy. —Gaýrat ediň, jan doganlar!

—Men-ä gitjek däl! —diýip, Ýusup çürt-kesik boýun gaçyrdy. —Jemile meni görse, sypdyrmaýaram. Öňem ondan zordan gutuldym. Ony görmäge ýüregimem bolanok. Birhili, endiräp dur.

—Hany, ýör, özüň git ejeň ýanyna. Men saňa ýoldaş bolaýyn —diýip, Gurban aga Soltangüle ýüzlendi. —Jemile Allamyratlarda bolsa, indi gaýdyp ejeňkä gelmez. —Şeý diýip, Gurban aga Ýusubyň maşynyna özüni atdy.

Soltangül gaýynatasy bilen ejesiniňkä gitdi. Beýlekiler bolsa ýene öe sümüldiler.

Soltangül gelende Ogulgül özünden gidip ýatyrdy. Goňşular hem onuň daşyndadylar. Ukudan oňly açylmanka, daňyň alagaraňkysynda gopan bu ahwalat Ogulgülüň ýüregine gaty erbet täsir etdi.

—Waý, eje jan! —diýip, Soltangül ejesiniň üstüne özüni zyňyp, eňredi.

Gurban aga rejäniň geň däldigini aňyp, Soltangüli düşürip, Ýusubyň yzyndan gitdi. Ogulgüle däri-derman etdirmek üçin Ýusuby alyp geldi.



***



Allamyradyň daň bilen elten habaryna Döndi aglamady. Jigisiniň gününe aglap-aglap, indi onuň gözýaşlary gurapdy. Ol indi başa näme gelse, görübermegiň pikiri bilen ýaşaýardy. Aglamasa-da, ol juda gynandy. Döndi Jemile samrama belasyna ýolugansoň, ony öz ýanyna ymykly almak üçin gaýynenesine-de, adamsyna-da aglaplar ýalbardy. Ýöne olar Döndä razylyk bermediler. Akyly üýtgäp ugran ýat maşgalany hiç kimiň öýünde saklasy gelenokdy.

Gaýynlary aladasyny çekişmänsoň, Döndi Jemiläniň agşamky goparan işi hakda-da olara kelam-agyz zat diýmedi. Allamyrady ýoldan edinip, Sary serhoşuňka bardy.

Jemiläniň öýden gidenini azaram edinmedik Sary serhoş Döndi dagy baranda daňyň süýji ukusynyň lezzetini görýärdi. Ol äpişgäniň batly urulmasyna oýanyp, daşaryk çykanda, gapyda duran Döndidir Allamyrady görüp, bir zat bolanyny aňdy.

—Jemile agşam obany öýme-öý aýlanypdyr. Soltangülüň ejesi Ogulgül daýzany bogup durka, Allamyrat dagy ýetişipdir —diýip, Döndi gamgyn halda gepläp, habaryny aýtdy. —Goýbermeli däl ekeniň-ä ony, Sary aga.

Sary serhoş zatdan bihabarsyrap gepledi:

—Men-ä onuň çykyp gideninem bilmändirin.

—Indi ony alyp bir gaýdyň-a. Meň-ňä. Öýüme gaýynlam eltdirmez —diýip, Döndi ýene gynanç bilen gepledi.

Sary serhoş derrew gapdalynda ýaşaýan ogluny turuzdy-da, maşyny otlatdy. Dört bolup, Jemiläniň yzyndan ugradylar.

—Men-ä aýybam bolsa, bir zat aýtjak —diýip, Allamyrat ýolda gürrüň gozgady. —Sary aga gaty görse-de...

—Ýok, ýok, men zady gaty görmen, inim —diýip, Sary serhoş ony ugruna sürdi. —Aýt, çekinme-de!

—Aýtsam, şeýle... Her zadam bolsa, Ýusuby höre-köşe edip, Jemiläni oňa yzyna aldyrmalymyka diýýän. Jemile özüni Ýusubyň kowanyny ýokuş görüp ýetdi şu derejä...

Döndi Allamyradyň pikirine garşy boldy:

—Ýok, jigim! Indi Ýusuba Jemile berilmez! Jemile dälilikden açylyp bilmän, ölýänem bolsa, indi ol Ýusuba berilmez! —Döndi biraz dymyp, uludan dem aldy. —Wah, «Ulynyň diýenini etmedik uwlar» diýleni boldy biziňki. Kakam Jemiläni şolara bermejek bolup, dogry eden eken. Kakam bilýän eken kimden wepanyň boljak-bolmajagyny...

Bular baranda bütin gijäni ondan-oňa kaňkap geçen Jemile uklap ýatyrdy.

—Döndi, göwnüňe zat getirmeseň-ä, şuny şu ýerden göni şäher keselhanasyna äkideliň. Bu indi daňyp saklaýmasaň, bize saklatmaz. Haçana çenli yzyna düşüp gezjek. Belki, dugtaryň haýry deger?! —diýip, Sary serhoş Döndä maslahat saldy.

Döndi onuň bilen ylalaşdy.

Jemiläni ukudan oýarman, göterip, maşyna saldylar. Ony Sary serhoş, Allamyrat hem Sary serhoşuň ogly alyp gitdiler. Döndi bilen Gunça bolsa, öli ugradan dek bolup, onuň yzynda aglap galdylar.

Keselhana Jemiläni bütinleý sagaltmady. Ýöne güýçli-güýçli ukollar onuň eňkini aldy. Ysgyn-mydardan, güýç-kuwwatdan gaçyrdy. Keselhanada bolmaly möhleti gutaransoň, ony Sary serhoş ýene öýüne alyp gaýtdy.

Ol indi hiç kim bilen sögüşmäge-de gitjek bolmady, uruşmaga-da. Ýusubyň ýoluny-da garawullamady. Özbaşyna hüňürdäp, gezip ýördi. Şol bir sözlerini gaýtalaýardy.

—Ine, bu men —diýip, odunlyk üçin basylyp goýlan agaçlara birme-bir barmagyny degrip çykýardy. —Ine, bu-da men, bu-da... —Bişen erikleri dökülişip duran baglaryň ýanyna baryp, olary yralap —Bu bolsa Soltangül diýýärdi. —Soltangül hemmä gerek. Ýusuba-da gerek. Onuň miwesi bar. Men bolsam, diňe ýakylmak üçin gerek. Men diňe ýanmaly. Gury agaç men... Ýusup meni äkitjek diýibem, äkitmedi... Ol meniň saçymy-da sypady. Gujaklabam durdy... Ol meni gowy görýä... Ýöne ony Soltangül goýberenok... Soltangül, ony goýberäý-dä. Meniňem Ýusuby göresim gelýä-dä... Onuň bilen bileje ýaşasym gelýä —diýip, Jemile käte hem hyýalynda Soltangüle ýalbarýardy.

Käte ol bir mahal ýüregine hem beýnisine ýazylyp galan aýdyma hiňlenip, adamlaň ýüzüne seretmän, köçelerden, dükanyň öňünden aýlanyp gaýdardy:

— Öl agaçdan-eý hasyl öner,

Gury agaçlar-eý ýanar-söner.

Däli döwran-eý kime döner!

Geçdim ýana-ýana, begler!

Begler, begler-eý, jan-a, begler...

Onuň owazy diýseň ýakymlydy, näzijekdi. Gamgyndy. Onuň bolup ýörşüni görenler deňinden aglaman geçenokdylar...

Günleriň bir güni bolsa, obanyň ýetginjekleri üýşüp, gijäniň bir mahaly Ýusuby «Biri çagyrýa. Ýaramaýan bar» diýip, aldap äkidip, öler ýaly edip ýençdiler. Ýusup ol ýenjilmeden soň keselhanada üç-dört aýa golaý galyp bilmän, ýatmaly boldy.