Türkmen dünýäsine internetiň aralaşanyna eýýäm on ýyldan köp wagt boldy. Soňky alty-ýedi ýylyň içinde internet has hem halk köpçüligine ýaýrap başlady. Hat-da çagalarymyz hem internetiň çyn janköýerleri bolup ugradylar diýsek ýalňyşmarys. Türkmen internetini ösdürmekde yzygiderli işleri geçirýän, ene dilimizde maglumat berýän birnäçe türkmen saýtlary peýda boldular. Gynansakda olaryň sany az. Näme üçin? Türkmen dilindäki maglumatlara zerurlygymyz pesmi? Ýa dilimize bildirilýän ynam, islegimiz ýokmyka?

Meniň özüm gündelik görüşüp ýören dostlarymdan, tanyşlarymdan geçiren kiçijek pikir alyşma, sowalnamamdan çen tutsam, häzirki Türkmenistanly ýaşlaryň aglabasy interneti diňe bir tanyşlaryň bilen ýazyşmak, täze tanyşlyklary açmak ýa-da söýgüli tapynmak maksady bilen ulanýarmyşlar. Ýaşlaryň bu günki durmuşda internetden köp zady öwrenip bolýandygyndan habarsyzlary hem gaty köp. Iň esasy zadam olar türkmen saýtlaryndan bihabar. Ol saýtlary döretmegä beýlede dursun. Ine, onsaň türkmen dilindäki maglumatlara talaplaryň az bolmagy şumyka diýýän. Interneti diňe bir wagt geçirmek üçin gelinýän meýdança hasaplap, ýaş adamlarymyz ondan peýdaly bir zatlary öwrenmegi, peýdaly saýtlary döretmegi endik edinmediler entek.

Türkmen internetinde bu meseläni öwrenmek maksady bilen, türkmen dilindäki saýtlara we sosial ulgamlaryndaky toparlara girip şeýle netijä geldim:

Many we mazmun meselesi: Käbir Line akkauntlarynda "akyl satylyp", owadan sözler bilen ýazylýan islendik türkmen dilindäki postlar, sitatalar sähel minudyň içinde okujylar köpçülügi tarapynda "gyzgyn garşy alnyp" "like" bary goýulýar. Ol sitatalar hiç hili çeşmesiz, ylmy subutnamasyz, diňe ýaşlara boş hyýallara çümüp, hemmesi olaryň isleýän durmuşyny, gatnaşyklaryny suratlandyrylyp ýazylýar. Ýa-da ýaşlara egoistligi öwretýän ýazgylara ýygy-ýygy duş gelmek bolýar. Beýle ýazgylar näme üçindir ýaşlar tarapyndan hemişe gowy garşylanyp, okalyp, has peýdaly maglumatlar, saýtlar bolsa ikinji plana geçýär? Mysal üçin "Hiçkime hiç zat subut etmäň, durmuş geometriýa sapagy däldir", "Maňa bolýar, saňa bolanok" diýmek erkeklikden habar berýändir", "Hiç kime ynanma öz bileniňi et" we ş.m. Ynha, şular ýaly bolgusyzja sitatalaryň astynda nesillerimiz ýaşap ýörler...

Ine, köpden bäri saglyk.org saýtyny hemme sosial ulgamlarynda ýa-da ýaşlaryň "gelim-gidimli" ýeri bolan ertir.com-da durmuşy, jemgyýetçilik meseleleri gozgap peýdaly maglumatlary paýlaşýan käbir agzalaryny yzarlap gelýän. Ýöne bular tarapyndan berilýän maglumatlaryň beýle "gyzgyn garşylanyp" "like-lere gömülenini" görmedim. Iň bärkisi pikirlerini durmuşy, jemgyýetiň durmuşyna degişli meseleler barada açyk beýan edip bilýän türkmen ýaşlarynyň ýazýan sagdyn pikirli teswirlerine duşmadym. Indi hiç kim bir abzastdan uzyn ýazylan peýdaly maglumatlary okasy gelmeýär. Oňa derek biri-birinden ogurlap şol bir sitatany paýlaşýan akkauntlardaky gysgajyk söýgi, ýaşaýyş, durmuş, bäsleşik, "eneň-ataň uzak ýaşamagy üçin like goý" ýazgyly postlary okanlaryny gowy görýärler. Hawa, zehinli düşbi ýaşlarymyz hem bar. Hemmesini bir aýakdan sürmek bolmaýar. Ýöne olar seýrek. Ine, Vkontaktde öňden bäri türkmen talyplary üçin türkmen dilindäki kitapdyr, gollanmalaryň elekton görnüşlerini ýetirýän "Oka, öwren, döret" topary ýa-da täzelikde peýda bolan, daşary ýurt kinolaryny türkmen diline geçirmekde peýdaly işleri alyp barýan "Habarçy TW" öwgä mynasypdyrlar.

Dil meselesi: Ýaşlaryň arasynda ýoň bolan türk, rus dilleri häzirki wagtda internet ulgamynda şol sanda durmuşda-da türkmen dilini ulanmakdan öňde bolmasa yza galanok. Edil şeýle hem daşary ýurt dillerinde berilýän maglumatlar türkmen dilindäkiden köp okalýar, köp seslenme döredýär. Bu türkmen diline bolan höwessizlikmika? Ýa dilimiziň kemçiligi, ýetmez ýeriniň barlygymyka? Mümkin ýaşaýan, okaýan jemgyýetimiziň täsiridir? Meselem: Türkde okaýanlar türk dilini, Rossiýa, Belarussiýa, Ukarainada okaýanlar rus dillerinde ýazyp, şol dillerde okap internetde berilýän türkmençe maglumatara kembaha garaýandyrlar? Soraglar kän, ýöne anyk we kesgitli jogap bermek kyn.

"Her kim islän dilinde ýazar, gürlär, okar" diýýärler. Dogrudyr, ýöne türkmen dilini kim ösdürmeli, kim gürlemeli? Sada oba adamlarymy? Sebäbi, meniň pikirimçe, ýurtda oba ýerleri hemişe öz medeniýetini, dilini arassa saklaýan ýer bolup durýar.

Sosial ulgamlarda, atlaryna "Salam Tm", "Türkmen dünýäsi", "Türkmen älemi" we ş.m. ýazylan toparlardan ýüzlerçesi bar. Içine girdigiň paýlaşylýan suratlar türkmen medeniýetine, türkmen dünýäsine degişli, ýöne ýokarsyndaky ýazgylar rus ýa-da türk dillerinde. Ýeke gara taňka bilen çaýynyň suratyny goýup, ýokarsynda rusça ýazgy galdyrylyp goýulan post ýüzlerçe like alyp, dostlary bilen paýlaşylýar. Indi şumy biziň dünýämiz? Meň üçin gülkünç we gynançly ýagdaý. Bir tarapdanam taňkaly, gazanly suratyň şeýle ýaşlar tarapyndan gyzgyn garşylanmagy gynançly.

"Me, al, oka. Bilimiňi artdyr, pikirleriňi beýan et" diýip berilýän türkmen maglumatlary bolsa internet arhiwlerine siňip gidýär...

Men ýaşlara şeýle teklip bilen ýüzlenesim gelýär:

1. Internetde berilýän islendik peýdaly türkmençe maglumata biperwaý garaman, öz pikirlerimizi açyk, aýdyň ýazmaga synanşalyň. Mümkin bolsa iki setirli owadan sözlere özümizi berip, olardan umytlandyryjy duýgylary alman, aýdyň bir herekete geçmäge, öwrenmäge ýardam beriji maglumatlara köpräk üns bereliň.

2. Okaýan, işleýän ugrumyz boýunça saýtlary, sosial ulgamlarynda peýdaly toparlary açalyň. Ol ýerlerde bolsa türkmençe maglumatlardan paýlaşyp biri-birimiziň tejribämizi artdyrmakda ýardam bereliň.

3. Häzirki wagtda internetde Wikipediýa iň bir ullakan maglumat çeşmesi bolup hyzmat edýär. Muňa garamazdan türkmen wikipediýasynyň ýagdaýy öwerlikli däl. Geliň türkmen wikipediýasyny ösdürmekde hereket edeliň. Ylmy çeşmeli, takyk maglumatlary arassa türkmen dlinde ýükläliň.

4. Edil Wikipediýa ýaly Google Terjimeçide hem türkmen diliniň ýagdaýy gözgyny. Bu ulgamda iş alyp barýan erjel türkmen oglanlarymyz bar, olara berekella diýýäs. Ýöne "ýekäniň çaňy çykmaz" diýilişi ýaly olara ýardam bersek ullakan iş etdigimiz bolardy.

5. Interneti diňe bir tanyşlyk üçin däl-de, ylmy maglumatalary öwrenmekde, dilimizi ösdürmekde hem peýdalanalyň.

6. Her birimiz peýdaly teswirleri, makalalary ýazyp, internete ýüklesek internetde türkmen diliniň gory has hem artar. "Az bolsun uz bolsun" her birimiz şeýle işleri geçirenimizde durmuş hakykatdanam ajaýyplaşaýmaly.

Awtor: Kerim Annaýew.
Çeşme: Saglyk.org.
19.02.2018ý.