Belki iň wajyp temalaryň biri bolup biler. Bilşimiz ýaly ençeme kişi çagasyna dogry terbiýe berip bilenok ýada beren terbiýesine, etýän zadyna dogrudyr öýtýär. Geliň onda nähili gowy ene-ata bolmaly, biraz degip geçeliň. Belki ýazgyň size peýdasy deger, peýdasy degmesede iň azyndan görüşiňiz giňär we siz ene-ata bolaňyzda çagaňyza şeýle seredersiňiz. Ene-atalaryň käwagt "dogry" diýip eden zatlary çagada ruhy ýaralar goýup bilýär, şo sebäpli bu ýazgy bir "bilip galmak" ýazgysydyr we içindäki sözlere gaty üns berilmelidir.

1. Özüne ynamyny almak
Ene-atalaryň goýberen iň uly ýalňyşlaryndan biri, "sen edip bilmersiň", "senden adam bolmaz", "gepleme", "sen düzelmeýäň" we ş.m sözlerdir we ol çaganyň özüne ynamyny tekizleýär. Her adam üýtgär. Kyn wagtlardan geçer, ýaşlyk wagty bolar, soňra biraz kynçylykdan soň ýoluny sazlar. Çaga hiç zat edip bilenok soň, döredip bilenok. Käbir ene-atalarymyz öňki döwüriň terbiýesini merkezde hasaplaýany üçin çagasyna şony dogry görýär. Ýöne şol döwürde saňa berilen terbiýe şekli şol çaga üçin dogry däl. Siziň döwrüňiz başga çaganyň ýaşaýan döwri başga. Seniň özüňi ýetişdirilen mahaly belki internedem tanap ýetişen dälsiňiz, telewideniýalar täze gelip başlandyr. Umuman çagaňyzyň özüne ynamyny sözüňiz bilen almaň, sen alýaň ynamyny. Çagaň öňünden çekil sen bar öňünde böwet, kömek et, ýalňyş ýola gitse tut, ýöne öňünden çekil.

2. Deňeme
Bu gaty köp ýerde bar we köp ýerde gabat gelinýär. Çagany hiç kime deňeme. Goý bu çaga öz boluşy ýaly bolsun. Bir öýde üç çaga bolsada hemmesiniň zehini bir bolman biler. Biri okamakda ökdedir, biri sportda, biri sosial biridir. Dogany bir zat başarsa, meselem uniwersiteti tamamlasa, eýleki çagaňdanam şeýle zada garaşýan bolmagyň ahmal, ýöne hemme çaga bir bolmaly diýip zat ýok. Bu ýerde ene-atalaryň goýberýän ýalňyşy "ana doganyň ýaly bol, uýaň ýaly, dosdyň ýaly, pylan ýaly, onuň ýaly", ýöne hemme kişi üýtgeşik. Muny yzygiderli deňäp durýan bolsaň çaga bir ýerden soňra hiç zadam etmez, "nähilem bolsa olar ýaly bolup bilemok, bolman geçsinlaý" diýýär. Çagany doganyna ýa jigsine duşman etme. Ýada "edil ejeň ýaly, edil kakaň ýaly", ýa bolmasa halanmaýan bir tanyş bardyr meselem "daýyň ýaly, babaň ýaly" sözleri diýseň çagaňa zyýan edersiň. Käwagt är-aýal arasynda goh bolup biler, we şol wagt ejesi ýigrenýän tarapyny çaga deňäp biler ýada kaka deňäp biler. Bu sözlere üns berilse gowy, çaga üçin dogry sözler däl we oňa zyýan edersiňiz.

3. Habarçy etme
Är-aýal arasynda käwagt şeýle ýagdaýlar bolar, çagasyny edil bir habarçy ýaly ulanarlar. Meselem "Bar git ejeňe şeý diý, ejeňe aýt plan etmesin", ýada günäkärleýärler, meselem "kakaň ýanyna gitdiň derrew üýtgediň", "sen ejeňi has gowy görýäň". Bular ýaly günäkärlemeler, habarçy ýaly etmegiňiz çaga ynanylmaz bir agyr ýük berýär. Näme etjegini bilmän, gamgyn, depressiýaly bolup oturýar soň çaga. Gatnaşygy sen ýöretmeli çagaň däl. Çekeleşigi sen çözmeli, çagaň çekeleşigiň bir bölegi bolmaly däl.

4. Daş görnüşi bilen masgaralamak
Adamyň bedeni elmydama bir şekilde duranok, nahar köp iýse semräp biler, ýa horlanyp biler. Ýöne eger ene-ata çagasynyň fiziki görnüşi bilen oýun etýän bolsa, kem tapýan bolsa, meselem "Semiz sen, saglyksyz, burnyň şeýle, ol ýeriň beýle" diýip yzygiderli gaýtalanyp dursa çagaň özüne ynamyny ýykarsyň. Bu gaty wajyp zatlaryň biri, fiziki görnüşi, daşky görnüşi bilen masgaralamak, kem tapmak ýada artykmaç tankytlamak ruhy ýara döreder.

5. Bir zady tutmak
Çaganyň häsýeti ene ýada ata çekip biler, meňzäp biler. Meselem bir çaga duýgurçyl bolup biler, sözleri has üstüne alýan bolup biler, eger ene-ata şonda "gaty duýgurçyl sen, çydamsyz, ejiz" diýip dursa çaga pikir etýär "meniň kemçiliklerim bar öýtýän, men näme üçin muny beýle pikir etýän" diýip. Ene-ata diňe dürtüp durýar "adamlaryň içinde çykaňok, utanýan senden" diýip, çagaň umumy häsýeti belki içine öwrenişen bir häsýetdir. Ony bolmaýan adama öwürjek bolmak şuňa meňzeýär, çagaň ýüzmäni bilen ýöne deňize zyňýaň soň çagaň gark bolýar.

6. Düşündirmek
Maşgalada ene-atanyň goýan düzgünleri bardyr. Käbir çaga bolsa bilesigelijidir, diňe sorag berip durarlar. Olar sizden etjek zadyňyzyň manysyny sorarlar. Käbir çagada bu häsýet bolany üçin ene-atasynyň düzgünini sorar. "Muny näme üçin etmeli?", bu erbet zat däldir, şol ýerde diňe çaga manysyny düşündirmegiň ýeter. Ýöne käbiri aşa tankytlar, "sen kim, biz näme diýsek şol bolar" şeklinde. Bu garşyňdakynyň pikirlerini, barlygyny we häsýetlerini ýok hasaplamagyň iň aňsat görnüşidir. 30 ýaşlaryna gelende hiç bir pikiri bolmaýan, özüne ynamy ýok bir adam ýetişdirmek isleýän bolsaň şu usuly ulanyp bilersiň.

7. Psihologyň däl
Bilşimiz ýaly durmuş gurmak aňsat iş däl, we käbir jüwütler durmuş gurmana taýyn bolman öýlenýärler ýada durmuşa çykýarlar, we netijede düşünişmezlikler, meseleler döräp ugraýar we kyn durmuş başlaýar. Şu ýagdaýda meselem enesi gyzy bilen yzygiderli atasyny gürleşýär, "kakaň maňa şeýtdi, plan etdi" diýýän bolsa, muny yzygiderli etýän bolsa gyz ýada oglan çaga, kakasyna duşman bolup başlaýar. Bu ýerde gatnaşygy bilmek gerek. Bir adam gowy är bolmasada gowy kaka bolup biler, we eje kakasyny çagasyna ýamanlanda, duýgularyny aýdanda çagasyny kakasyndan mahrum etýär bilmän. Käwagt bolsa ene çagasy bilen şahsy durmuşynam paýlaşyp bilýär, meselem jynsyýetçilik we ş.m, "kakaň menden şuny isledi, şuny etdi" diýip, we öňem aýdyşym ýaly bolan bir wakada gyz çaga kakasy bilen elleşip bilmejek derejä gelipdir. Gaty gynandyryjy ýagdaý. Ýada geçmişiňdäki ýaşaýyşlaryňy, kemçilikleriňi, maşgalaň bilen bolan meseleleri yzygiderli çagaňa gürrüň bermek, "men şeýle boldum, şeýle ýaşadym" şeklinde. Çagaň seniň psihologyň däl. Eger dertleriňi gaýtalap dursaň ol çaga saňa kömek etmäne mejbur ýaly duýýar özüni, diňe şuny pikir etýär. Belki sen düşündirip rahatlaýansyň ýöne çaga göterip bilmejek ýüküň aşagynda bolýar we gaty uly meseleler döräp bilýär.

8. Urmak
Iň erbedi, gaty urmak, aşa urmak, diňe urmak. Bir ýerde eşdipdim çaga köpçülige öwrenişmeýän, ganhor ýaly biri bolup ýetişýär diýip. Bu barada gaty köp zat bar. Öňem aýdyşym ýaly bu kanuna laýyklykda ýalňyş zat. Ol eşek däl, duşmanyň däl, çagaň ol seniň. Duşmanyňa edilmez beýle zatlar. Elbetde urmaly, elbetde käwagt gygyrmalam bir şarpyk çalmalam, ýöne gidip kemerläp, oklaklap, tagta eýle beýle zatlar bilen urar ýaly sende näme hak bar we ol seniň nämäň ? Şeýlebir kellesiz ene-atalar bar welin özünde ýok terbiýäni çaga berjek bolýar. Duş gelipdim, ogly aýtýar kakamy bogup, ýaba kellesini sokup urýar eken atasy. Soňam şondan şeýlemikä kakam diýip zeýrenýär. Meselem başga ýurtlarda edilse ilkä hemme ýerde ýaýradylardy we döwlet çagany goraga alyp goýbererdi ene-atanam türmä. Sebäbi agyr günä bu we bikanun zat. Bu barada aýdyljak zat köpem welin diňe şulary ýazasym geldi. Gaty ýalňyş we gaty zyýanly zat. Ur, ýöne ýerini bilip ur.

9. Ol sen däl
Başga üýtgeşik deňeşdirmegiň görnüşem şudyr, "men seniň ýaşyňda öz pulumy gazanýardym, plan ýere gitýärdim, men sen ýaly wagtym eneme-atama şeýle etýärdim" ýöne indi seniň döwrüňde ýaşamzok, we seniň bilen çagaň başga adam. Bu sözler çaga bilen araňyzdaky bagyň gopmasyna sebäp bolup biler.

10. Çagany tehnologiýa zyňmak
Çagadan halas bolmak üçin tehbologiýa berýäň çagaňy. "Görsünle how görsün, YouTube görsün, oýnasyn ýumsa bolýar". Muny aýtmak aňsat elbetde görmeli, oýnamaly, ýöne iň azyndan nämeleri görýänini barlap bilersiň, YouTube Kids diýip çagalar üçin wersiýasy bar. Bu ýerde siziň çaga düşünjäňiz näme, meselem çagaň gelipdir 17 ýaşyna, "gel oglum gel, gel bile lego oýnaly", soňra çaga pikir etýär "meniň kakam näme üçin beýle", soň göwnüňi ýykmajak bolup gelip seniň bilen oýnan bolýar, senem pikir etýäň "meniň bilen wagt geçirmäne begenýär" diýip.

11. Öz-özüne goýbermek
Çagaňyza jynsyýeti, din meselelerini özüňiz aýdyň, özüňiz düşündiriň. Diniňiziň nämedigi hiç bildirenok, esasy zat düzgünleri, aýatlary zatlary düşündiriň, eger siz düşündirmeseňiz ertesi gün başga bir ala aklyny bular. Hem internediň bir tarapy bilim barada bolsa bir ädim aňyrsy Google. Şo sebäpli ilki siz düşündirmeli.

12. Duýgularyny diňlemek
Çagaň duýgylaryna goşulmaň, meselem sorarsyň "söýgüliň barmy", olam yňňa-myňňa edip gürlejek bolar welin "söýgüliň barmow?" Boldumy indi şeýtmegiň ? "Etme beýle zatlar" näme üçin etmesin ? Çaga durmuşy öwretmeseň ol çaga ulalmaýar. Dostlaryny tanamasaň, gatnaşýanlaryny bilmeseň, çaga sessiz üýnsüz gezýär, pikir edýäň senem "otagynda sessiz otyr", sessiz otyr welin kim bilýär ol çaga "metaverseniň" nirsinde gezip ýör.

13. Ýalňyş motiwasiýa
"Bol et, et diýýän gelýär bolmasa taýak", näme bu ? Motiwasiýamy bu ? "Etmeseň şeýle bolar, beýle bolar", intek motiwasiýa bermäni, ruhlandyrmanam bileňok. Iki zat okasaň bilersiň welin başga zatlar gürleýäň