Ýeriň tebigy emeli hemrasy - Aý nähili peýda boldy?
Aý ýeriň iň ýakyn kosmos obýekti bolsa-da, alymlar onuň nähili emele gelendigi barada karara gelip bilmeýärler. 1972-nji ýyldaky “Apollon” maksatnamasynyň çäginde kosmonawtlar Aýyň ýüzünden toprak nusgalaryny alyp, onuň nähili emele gelendigini kesgitläp başladylar. Aýyň uly kosmos jisimi (has takygy Ýer) bilen çaknyşmagy netijesinde emele gelendigi kesgitlenildi. Şeýle-de bolsa, Osaka uniwersitetiniň alymlary Kaguya hemrasyndan maglumatlary öwrenip, bu teoriýany ýok edýän faktlary tapdylar. Ýer bilen hiç hili çaknyşyk bolmadyk ýaly.

Aý nähili peýda boldy? 1970-nji ýyllarda “Apollon” programmasy bilen dikeldilen toprak öwrenilende, alymlar Aýda uglerodyň we beýleki gaz maddalarynyň ýoklugyna ünsi jemlediler. Şeýlelik bilen, Aý iki sany uly jisimiň - Teýa we oferiň çaknyşmagy netijesinde emele geldi diýen netijä gelindi. Aýyň häzirki ululygyny, aýlanmagyny, tizligini we Aýyň Ýerden aýrylmak mümkinçiligini göz öňünde tutup, iň soňky kompýuter modelleri Ýeriň Marsyň takmynan bir jisimi tarapyndan urlan bolmalydygyny görkezýär. Ondan has uly ulgam, Ýeriň orbitasynda we Aýyň üstünde köp mukdarda demir galdyrardy. Şu wagta çenli Aýyň emele gelmegi baradaky iň ygtybarly teoriýa, Ýeriň Teýa bedeni bilen çaknyşmagydyr. Şeýle-de bolsa, ýapon alymlary bu teoriýa şübhelenýärler. Sputnik maglumatlaryny öwrenip, Aýda kömürturşy gazy molekulalaryny, ftor, hlor we kükürt bölejiklerini tapdylar. Şeýle hem uglerod ionlary kosmos korpusynyň ýokarky böleginde hereket edýärdi. Mundan başga-da, bu akymyň güýji hemişelik däl - bu aýyň meýdanyna baglydyr. Astronomlar şeýle netijä geldiler: uglerod ätiýaçlyklary diňe bir onuň üstünde däl, eýsem Ýeriň tebigy hemrasynyň mantiýasynda-da bar. Netijede, kömür Aý emele gelende eýýäm bardy. Şol bir wagtyň özünde, kosmiki jisimiň uly bir zat, hususan-da Ýer bilen çaknyşmagy teoriýasyny inkär edýär. Sebäbi çaknyşyk ýüze çykan halatynda içindäki uglerod asmana ýaýramalydy. Alymlaryň netijesine görä, çaknyşyk beýle güýçli däldi ýa-da asla bolup geçmedi. Sebäbi uglerod Aýyň ýüzüne deň däl ýaýrandyr.

Aý bugdan emele geldimi?

Garward uniwersitetiniň astronomy Simon Lokk hem muňa razy. Onuň düşündirişine görä, ander bilen başga bir uly jisimiň arasynda çaknyşyk hakykatdanam bolup geçdi. Netijede, Ýeriň we Teýanyň käbir bölejikleri bugaryp başlady. Mundan başga-da, buglanan massa howada çalt ýokarlandy we şeýle çalt aýlandy welin, bulutlar galaktikamyzyň içinde bug görnüşinde galdy. Saturnyň halkalary ondan emele gelen bolmagy mümkin. Bu buludyň her sebiti eredilen gaýalaryň ýagyş damjalaryny emele getirdi. Netijede Aý bu buglaryň arasynda ösdi. Lok, bug sowandan soň Aý we Ýer ulgamy emele geldi diýýär. Gaty batyrgaý çaklama, şeýlemi ?! Bu düýbünden dogry däl, ýöne Aýyň gyzykly aýratynlyklaryna düşünmäge kömek edýär.



Aý Ýeriň bir bölegimi?

Beýleki bir çaklamany Ysraýylyň Wyeizmann gözleg institutynyň hünärmeni Raluka Rufu öňe sürdi. Onuň sözlerine görä, Aý bir wagtlar Ýeriň bir bölegi bolup, asteroidleriň täsiri bilen emele gelipdir. Asteroidleriň täsirinden dörän çişikler dürli tarapa uçdy. Aýdaky tegmiller şeýle emele geldi. Aslynda, bu çaklamanyň manysy bar, sebäbi şol bir ullakan çaknyşyk gipotezasy subutnamalara laýyk gelýär. Teýa Ýere degip, soň Aýy emele getiren bolsa, Aý öz materialyndan bolmalydy. Emma Aý Teýa ýa-da Marsa meňzemeýär. Onuň atomlary Ýeriňkä meňzeýär. Şeýlelikde, Aý planetamyzyň iň köne bölegi bolup biler.

Uzakdaky älemi we ekzoplanetalary öwrenmezden ozal, Aýyň nähili emele gelendigini anyklamalydyrys. Gipotezalar we teoriýalar kän, ýöne olaryň haýsydyr biriniň hakykatdygyny aýdyp bilmeris. Belki, häzirki wagtda Ýer we Aý, olaryň aýlanyşyny we geljegini düýpgöter üýtgeden geň metamorfozlary we ýabany orbital tanslary başdan geçiren bolsa gerek. Muny diňe Aýdaky tebigy jisimleri, onuň üstüni we has çuň gatlaklaryny öwrenmek arkaly kesgitläp bileris.