"Yslam (gysga sözlük)" kitabynda Parawbibi barada şeýle maglumat berilýär:

"PARAWBIBI ~ XI asyrda mesjit üçin niýetlenip gurlan ymarat. Ol Gyzylarbatdan 20 kilometr günbatarda, Köpetdagynda ýerleşipdir. IX asyrda şol ýerde, dagyñ eteginde "Paraw" ýa-da "Ferawa" atly gala bolupdyr. Ol Horezme gidilýän ýoluñ ugrunda ýerleşipdir. Ilat galanyñ ýokarsynda dag gerşinde şol ymaraty gurupdyr. Parawbibi hakda rowaýat köp. Olardan ugur alsañ, onda Parawbibi mesjit däl. Emma ýadygärligiñ jaýlary, ymaratyñ günorta diwaryndaky kyblany görkezýän Mährap onuñ mesjit bolandygyna güwä geçýär.
Il arasynda ýöreýän rowaýatlar Parawbibini gudrat, keramat bilen baglanyşdyrýarlar. Ine, olaryñ biri: Parawbibi görmegeý gyz eken, şonuñ üçinem, onuñ hyrydary-da, oña göriplik edýänler hem az dälmişin. Ol ulugyz wagtynda obalaryna duşman çozanmyşyn. Obanyñ ähli ilaty Köpetdagyñ derelerine gaçypdyr. Şonda bahyl aýallaryñ biri öz janyny halas etjek bolup, Parawbibini duşmanyñ eline berjek bolupdyr. Bahyl aýalyñ niýetini añan gyz "Hudaýym, garadaşlar bolasyñ" diýip, şol aýala gargyş edipdir. Bahyl aýal gara daşa öwrülipdir. Parawbibi bolsa "ýaryl dagym, ýaryl" diýende dag ýarylyp, sag-aman galypdyr. Onuñ adyny göterýän ymarat hem Allatagalanyñ emri bilen bina edilenmişin.
Şular ýaly rowaýatlara ynanýan adamlar kömek sorap, Parawbibä zyýarata gatnaýarlar".[7]

♣ Parawbibi metjidiniñ döreýşi

"Ylmy çeşmelerde "Parawbibi aramgähi" diýlip bellenilýän bu gadymy ýadygärlik Merkezi Aziýada dag gerşinde ýerleşen ýeke-täk aramgähdir. Alymlaryñ çaklamalaryna görä, ol XI asyra degişli hasap edilýär".[8]

Görşüñiz ýaly alym N.Baýramsähedowam, A.Hoşşanowam metjidiñ XI asyrda gurlandygyny orta atýarlar. Bu pikir Parawbibi hakyndaky rowaýatlary ýalana çykarmaýar, tersine bu rowaýatlary hakykata hasam ýakynlaşdyrýar. Eger Parawbibiniñ X-XI asyrlarda ýaşap geçendigini göz öñüne tutsak, onda täsin ymarat hem onuñ aradan çykan, has takygy rowaýatlarda aýdylyşy ýaly "diri gaýyp bolan" wagtyndan soñky ýüz ýyla çenli döwürde Parawbibiniñ hormatyna bina edilen bolmaly.

■ Parawbibiniñ hakyky ady

Aýtmaklaryna görä, Parawbibiniñ hakyky ady Reýhana bolupdyr. Il-gün ony hormatlap "Dana Reýhana" hem diýer eken. "Bibi" sözüniñ aslynda "şazada aýal" we "melike" manylaryny hem berýändigini nazarda tutsak, onda "Parawyñ bibisi" diýip aýratyn hormatlanan zenana "Parawbibi" adynyñ epitet hökmünde dakylandygyny görkezýär.

■ Dag gaýasyndaky daşa öwrülen garpyz we el yzlary baradaky rowaýatlar

"Parawbibi aramgähiniñ golaýyndan tapylan edil ortaça uzynlykdaky garpyza meñzeş gara daşyñ, Parawbibiniñ daga ýalbaryp durka elini dirän gaýasyndaky dag gerşinde aýyl-saýyl bildirip duran gyz penjesiniñ "yzynyñ" uzak geçmişden biziñ günlerimize çenli saklanyp galandygy... hakykat".[8]

"...Parawbini ýañyja bir garpyzy iýmek üçin ýarjak bolup duran eken. Çapawullaryñ ýetip gelýändigini gören gyz oturan ýerinden böküp turýar-da: "Maña nesip etmedik garpyz duşmana-da nesip etmesin. Goý, garpyzym daşa öwrülsin!" diýip dileg edýär"[8]

Özi aman galmak üçin hem-de Parawbibiniñ at-owazasyna öñden bäri görübilmezçilik edip ýören garry aýalyñ biri, Parawbibini parahat halkyñ üstüne çozan duşmana satýar. Rehimsiz ýagydan gaçyp gelýän namysjañ Parawbibi Allatagala nalyş edýär we dag darka ýarylyp oña ýol berýär. Diri gaýyp bolan tebip gyz şonda obasyna we özüne hyýanat eden şol kempire "Doññara daş bol!" diýip gargyş edýär. "Parawbibiniñ gargap daşa "öwren" garrysyna uzak ýyllaryñ dowamynda şol ýerden öten ýolagçy "Sañsara bäş daş" diýip, daş oklap geçipdir..."[4][8]

Mundan başga-da, metjide barýan basgançaklaryñ ugrunda, "gerşiñ ýüzünde daşyñ döwlen ýerleri äşgär görünýär. Dindarlaryñ aýtmagyna görä, olar ýaş gyzyñ mañlaýynyñ, tirsekleriniñ hem-de dyzlarynyñ yzlarydyr. Zyýaratçylar olara mañlaýyny diräp, doga-dileg edýärler.
...Bu ýerden uzak bolmadyk ýerde orak görnüşindäki daşlaryñ birnäçesi bar. Olar Parawbibiniñ janhowluna duşmanlara tarap zyñan gawunlarynyñ dilikleri bolupdyr".[10]

Şeýle hem bu ýerde ýerde çeşmäniñ bardygyny-da aýtmak gerek. Parawbibi bilen baglanyşykly il arasyndaky dowam edip gelýän ynançlaryñ birine görä, şol "çeşme suwuna ýüzüñi ýuwsañ, Parawbibi ýaly owadan bolýarmyşyñ".[3]

Çeşme bilen baglanyşykly ynanjyñ aslynda halk añynyñ önümidigi görnüp duranam bolsa, halkymyzyñ Parawbiba bolan hormat-sylagynyñ näderejede belentdigini görmek bolýar. Aslynda biz bu ýerde Parawbibi baradaky rowaýatlaryñ haýsysynyñ hakykata has gabat gelýändigini ýa-da düýbünden gelmeýändigini analiz etmek islämzok. Halk hemme adamy keramatlyk derejesine götergilänok, her öñýeten müñlerçe ýyllap rowaýatlarda ýaşabam bilmeýär. Rast, munça rowaýatlar barmy - diýmek Parawbibi şol rowaýatlarda aýdylanlara mynasyp zenan bolup geçendigine bizem tüýs ýüregimiz bilen ynanýarys.

↓ Parawbibi öwlüýäsiniñ atlandyrylyşy

"Metjitde ýa-da onuñ golaýynda guburyñ ýokdugyna garamazdan, il-gün bu gudratly ýerleri öwlüýä hasaplap, ony "Parawbibi ejeke", "Gyz öwlüýä", "Diri öwlüýä" diýip atlandyrypdyr".[8]



HAS TÜRKMEN