Oňa nähilidir bir kömek edesim gelýärdi. Ýöne ol hiç wagt kömege mätäç bolanokdy. Iýmeli-içmeli wagtam hakyny gidirenokdy. Orun almaly bolanda-da. Gaýtam, beýlekileri urup, bizden bukulyp, özüni gözledip iş berýärdi. Saçyndan çekip, gyzlary agladýardy. Gaharymyzy getirýärdi. «Beýle-de bir nesle häsiýet geçme bor eken» diýip, men gahar bilen içimi gepledýärdim.

Bir günem ol gyzlaryň biriniň saçyndaky lentasyny alypdyr. Gyzjagaz ony kowalaýardy. Aglap, lentasyny aljak bolýardy. Arslan bolsa çöpüň başyna daňlan lentany pyrlap, iki ýana gaçýardy.

Men onuň ýanyna baryp, lentany alyp, gyzjagaza berdim-de, ýetginjegiň özüni kölegedäki skameýkalaryň birine alyp geldim. Ol gulagasyjylyk bilen meniň ýanymda oturdy.

—Gyzlary aglatmak bolmaýar-a, Arslan—diýip, men hoşamaýlyk bilen oňa ýüzlendim. Soň ýene bir zatlar diýjek boldum.

Ýöne ol meni gepletmedi-de, haýran galar ýaly zatlary diýmäge başlady:

—Hemmelerem aglatmak bolýar! Hemmeleri urmaly, öldürmeli, aglatmaly!

Onuň bu sözlerine üstüme ýylan zyňlan ýaly boldum.

—O näme üçin?—diýip, geň galyp soradym.

—Sebäbi adamlar meniň ejemi, kakamy öldüripdirler ahyry!

Ýüregim jigläp gitdi. Indi mende munuň Mömün başlygyň ogly Arslandygyna birjigem şübhe galmady. «Häk, Ogulmeňli daýza eýýäm çaganyň aňyny zäherläp ýetişipdir-ow!» diýip, içimi gepletdim.

—Seni biri aldapdyr, Arslan jan—diýip, men ony köşeşdirmäge synanyşdym.—Heýem, bir adamlar biriniň ejesini-kakasyny öldürip bilermi!

—Ýalan! Siz meni aldajak bolýaňyz!—diýip, ol sesine bat berip gygyrdy.—Adamlar meniň ejemi, kakamy öldüripdirler. Maňa babuşkam aýtdy.—Ýetginjegiň gözleri gazap bilen ýandy.—A meniň ejemi-kakamy nähili göresimiň gelýänini siz bilýäňizmi? Meniň näçe aglanymy siz bilýäňizmi?

Men çydam edip bilmedim. Heniz durmuşyň nämedigini bilmänkä ýanan ýetginjegiň sözlerini diňlemäge çydam edip bilmedim. Onuň gazaply ýanyp duran sowally nazarlaryna bakyp oturmaga çydam edip bilmedim. Gözlerimden biygtyýar dökülen ýaşlara erk edip bilmedim. «Selbinýaz gelneje, gelneje! Sen eden işiň nähili çökderdigini bir bilsediň! Sen nije adamy ýakandygyňy bir duýsadyň!» diýip, hyýalymda birsyhly gaýtalaýardym...

—Arslan jan!—diýip, bokurdagym dolup durşuna men ýetginjegiň egnine elimi goýdum-da, töwerekde oýnaşyp ýören çagalara nazar aýladym.—Olaram seň ýaly ejesiz-kakasyz ahyry! Olaram ýetim-ä! Olaram ýeke wagtlary seň ýaly, ejelerini-kakalaryny göresleri gelip, aglaýandyrlar! Üstesine, senem urup aglatsaň, näme bolar, hä?

Ol gözlerine pikir jemläp, meniň ýüzüme bakdy. Soňam:

—Ladna! Indi olary urman!—diýdi.

Men okumyň nyşana degip ugranyna begendim. Onuň uguny ýekelemäge başladym:

—Seniň babuşkaň ady kim?

—Ogulmeňli—diýip, ol başyny aşak salyp oturyşyna pessaý ses bilen aýtdy.

—Onuň özi nirede?

—O-da öldi...

—Wah-eý...—diýip, men Ogulmeňli daýzanyň ölümine diýseň gynandym.—Haçan?

—Aý, bir wagt!—diýip, Arslan elini kelemenledip goýberdi.

—Seni çagalar öýüne kim getirdi?

—Babuşkam ölensoň, mugallymlarym iberdiler...

Birbada ikimizem dymdyk. «Başdan ile meňzeş dogulmadyk çaganyň soňam ibaly bolmazmyş» diýilýän gürrüňler çynmyka eýsem?» diýip, men içimi gepletdim. Gaharynyň köşeşeri ýaly, öňki pikirlerinden üýtgär ýaly, häzir Arslana bir zatlar diýmegiň gerekdigini bilýärdim. Ýöne näme aýtjagymy bilemokdym. Heniz beýnisi bekemedik çaga dyrnak ýaljak ters sözüňem birhili täsir etmegi mümkindi.

—Hiç kim hiç kimi öldürmeýär, Arslan jan!—diýip, men ýetginjege täsir etmek niýeti bilen ýene söze başladym.—Käte, ýaraman, adamlaryň özleri ölýäler... käte bolsa...

Arslan ýene meniň sözümi böldi-de:

—Siz ýalan sözleýäňiz!—diýip, dogum bilen ýanyp duran nazaryny maňa gönükdirdi.—Hana, Wolodýaň kakasynam adamlar urup öldüripdirler. Hut öýlerinde... Nahar iýip otyrkalar, gelipdirler-de, urup-urup öldüripdirler... Wolodýaň özem gözi bilen görüpdir...

Men beýle çagany ömrümde ilkinji gezek görýärdim. Şonuň üçin näme diýjegimi bilmän, aljyradym.

—Belki, Wolodýaň kakasynyň özem öň birini urandyr—diýip, men ahyry bir tutaryk tapdym.—Soň olaram ar alandyrlar... Eger Wolodýaň kakasyöz ogluny gowy gören bolsa, erbet adamlar bilen urşup ýörmän, öýünde bolardy, ogluna serederdi, şeýle dälmi?

Arslan uludan dem aldy. Nazaryny uzaklara dikdi.

—Bilmedim...—diýdi.

Onuň bolup oturyşy durmuşyň köp sowalynyň öňünde ugur tapman, aljyrap duran epeý adama çalym edýärdi. Çaga diýer ýaly däldi. Ol birhaýuk pikire batansoň, maňa ýüzlendi:

—Siz näme, meň kakam erbet bolandyr öýdýäňizmi?!

—A, belki, seň kakaň ölenem däldir—diýip, men gepi başga tarapa sowdum.—Bilýäňmi, käte ejesi-kakasy ölendir öýdülen çagalaryň hossarlary bir ýerden çykaýýaram!

—Aý, ýok, meň kakam ölen bolmaly!—diýip, ýetginjek meniň bu gepime imrinmedi.—Taşlanan çagalaryň ejesi-kakasy çykýa bir ýerden. Meniň kakamyň ölenini bolsa, babuşkam görüpdir... ony men kiçijik bäbekkäm, adamlar tutdan asypdyrlar...

«Ähli zady änigine-şänigine çenli aýdyp, çaganyň aňyny bulaşdyrmak nämä gerek bolduka?» diýip, men Ogulmeňli daýzany ýatlap, içimi gepletdim. «Beýle erbet daýza eken-ow!».

—Ejeňi nädip öldüripdirler?—diýip, men ýetginjekden soradym.

Arslan baş ýaýkady:

—Bilmedim. Ony babuşkam aýtmaýardy. Diňe «öldürdiler» diýýärdi...

Maňa Arslanyň pikirini üýtgetmäge ýapyşalga tapyldy.

—Ana, gördüň gerek!—diýip, men ony ynandyrmaga durdum.—Babuşkaň ýalan sözläpdir. Eger bilýän bolsady, ejeňňem nädip ölenini aýdardy... A, belki, ol ölenem däldir... A, belki, kakaňam diridir...

Arslanyň gözleri ýene gaharly ýandy. Dodaklary tirpildedi:

—Siz näme, olar meni taşlandyr öýdýäňizmi?—Soňam ol meniň şeý diýmegimi islemeýändigini duýdurdy.—«Taşlanypdyr» diýlenden-ä, «ölüpdir» diýlen gowy... Ene-ata çagasyny halaman, bizar bolup taşlasa, erbet... Beýle bolsa, ulalaýsam, men olary tapyp öldirin!

—Ýok, sen taşlanan dälsiň!—diýip, men ýene aljyradym. Birdenem kelläme bir gowy pikir geldi.—Heý, seň ýaly çaganam bir taşlarlarmy! Ýöne bilýäňmi, köp ýerde ýer yranýa... ýa-da ejesi-kakasy näsaglap keselhana düşende, çagany wagtlaýynça birine seretmäge berýärler... Käte bolsa çaga ogurlanaýýaram... Ine, şeýdibem köp çagalar hossarlaryndan jyda düşýärler...

Bu diýenlerim ýetginjegiň ýüregine jüňk boldy öýdýän. Ol ýene eginlerinden dem aldy:

—Ullakan bolanlarynda, oglanlar-gyzlar gazetlere ýazyp, ejelerini-kakalaryny gözleýäler. Tapýanlaram bolýa... Menem ulalaýsam, hökman ejemdagyny gözlärin...

Men oňa:

—Şeýtgin, Arslan jan!—diýmekden başga söz tapmadym.

Ýetginjegiň bu sözlerine diýseň kän wagt ýüregim aglady...

Şol günki gürrüňçilikden soň Arslanyň häsiýeti bütinleý üýtgedi. Ol diýseň ýuwaşady. Köplenç, pikire batyp, bir özi içini hümledip gezýärdi. Köpçülige kän goşulanokdy. Uzagrakda oturyp, köplenç, maňa sereder oturardy. Onuň mähir, hossar küýseýäni mese-mälim bildirip durdy.

Bir aý bolup, biz yzymyza dolandyk. Arslan dagy bolsa galdylar. Meniň bilen hoşlaşanda, göwnüme bolmasa, ýetginjegiň gözlerinde ýaş buldurap giden ýaly boldy.

—Okuwymy gutarsam, hökman seni gözläp taparyn. Arslan, ikimiz dogan bolup gatnaşarys, bolýamy?—diýip, men ony köşeşdirmäge synanyşdym.

Ol hiç zat diýmän, gül-gülälekli baglaryň içine ylgap gitdi...