Men ýüregime täsir eden bu waka hakda öýde ejeme gürrüň berdim. Selbinýaz gelnejemi gözläp, oňa-da ýagdaýy aýdaýmalydygy hakdaky pikirimi ýaňzytdym:

—Barybir, öz çagasy, Ogulmeňli daýza ölen bolsa, goý, ýygnasyn ogluny!

Meniň diýýänlerime ejem ör-gökden geldi.

—Kakaňa bir aýdaýma, gahary geler!—diýip, howsala düşdi.—Selbinýaz gelnejeňdenem gördüm-bildim ýok. Onsoňam ýygnajak aýal öň taşlamazdy ony. Iň gowusy, goşulma! Dünýede ýanan kän. Haýsy biri üçin ýanyp gezjek! Ykbal işidir bi zatlar!

—Çagada näme ýazyk bar!—diýip, men gaharlandym. Iň soňky pursatda gözlerini ýaşlap galan Arslan göz öňüme geldi.—Eje, gel, bolmasa şony özümiz ýygnaly!

Ejem elini ýakasyna ýetirdi:

—Sen däliräpsiň öýdýän, gyzym!—Ejemiň sesi sandyrap çykdy.—Onuň atasy-ha Mamur ejäniň öýüni bozdy... Il-günden utanmady! Ogly näme bolar öýdýäň?! Şoň ýaly adamyň çagasyny kakaň gapydan getirdermi?! Gurt çagasyndan ekdi bolmaz!

—Oň ýaly adam, muň ýaly adam!—diýip, men gözi ýaşly Arslany unudyp bilmän durşuma, gaharly gygyrdym.—Haramzada üçin çagada näme günä bar! Çagada näme ýazyk bar! Seň diýýän zatlaň ol neresse dünýä-de inmänkä boldy ahyry!

—Barybir, onda şol atanyň gany bar!—diýip, ejemem gygyrdy. Soň bolsa meni diňlemegem islemedi. Elini silkip, ýanymdan turup gitdi.

Şunuň bilen birbada Arslanly gürrüň galdy. Ýene günler-aýlar kerwen gurady...

Doganymy öýerip, kakam Mamur ejäniň melleginden täze jaý salyp, şol ýerik göçürdi. Onuň oglunyň adyna-da Abdylla goýdy. Bu aralykda men hem uniwersiteti tamamlap, respublikan gazetleriň birinde işe başladym.

Komandirowka bilen dürli raýonlara gidýärdim. Habarlar ýazýardyk. Bir gezek ýolum Tejeniň üstünden düşdi. Men Arslanyň ýagdaýyny bilip geçmegi ýüregime düwdüm. Bardymam. Ýöne oňa duşup bilmedim. Sekizýyllygyň şahadatnamasyny alansoň, ony Daşkende—tehnikuma okuwa iberen ekenler.

Her zadam bolsa, ýetginjegiň durmuşyň özbaşdak ýoluna göni gadam basanyna begenip gaýtdym.



***

Şondan soň dört-bäşýyla golaý wagt geçipdi. Bir gün meniň adyma bir galyň bukja geldi. Bukjanyň daşynda haty iberýäniň adresi ýokdy. Şeýle bolansoň, onuň kimdendigini bilmek üçin, bukjany howlukmaçlyk bilen açdym. Gözlerime ynanmadym. Neneň ynanjak! Haty iberen Selbinýaz gelnejem bolsa nätjek! Nije ýyllar bäri dereksiz ýiten adamdan gelen hata derrew imrindim. Hatyň mazmuny şeýledi: «Nunna jan! Tüweleme! Sen-ä gazetçi bolup gitdiň. Her bir ýazýan zadyňy okap oturandyryn. Öň «Öwezowa» bolup ýazýadyň. Soňky wagtlar familiýaňam-a üýtgedi. Durmuşa çykdyň öýdýän. Familiýaň üýtgänine üç-dört ýyl-a boldy. Sen indi ene-de bolansyň. Ine, sen meniň durmuşyma indi düşünersiň! Şonuň üçin hem saňa ähli zady ýazmagy makul bildim. Nunna jan! Hem senden uly haýyşym bar. Şol haýyşymy senden özge bitirjek ýok. Senden başga hossarym ýok, Nunna jan! Ömrüňde bir gezek meni bagyşla-da, gaýrat edip, kömek et!

Haýyşym hakda soň. Ilki başymdan geçeni gürrüň bereýin...

...Seniň top ýaly togalanyp, yzymy yzarlaýanyňy men duýýadym, Nunna jan... Muny senden Mamur kempiriň haýyş edýäninem bilýädim... Nätsin betbagt. Onuň gününi hiç kimiň başyna salmasyn... Dogrymy aýdaýyn, men onuň ýagdaýyna diýseň gynanýadym. Ömrüm ötýänçä, onuň guly bolup gezjekdim! «Onda näme üçin üýtgediň?» diýersiň, Nunna jan! Birbada özümem duýman galypdyryn... Hemmesine Mömün başlyk günäkär. Hudaýym, wezipesine, baýlygyna baýrynyp, gelin-gyzlary azdyrýan näletkerdeleriň ýedi arkasyna nälet bolsun!

Başlyk bir gün gelip, halymy sorady... Ýene bir günem: «Gerek zadyň bolsa, aýt, hor bolma!» diýdi. «Başlyk halymy soraýa» diýip, gaýtam monça bolupdym. Göwnümde hiç hili zat bolmasa näme! Wah, başdanjyk ýagdaýlaryň şeýledigini size aýdaýsam bolmyýamy! Şeýdäýen bolsam, kakaň ähli zady saýhallardy wagtyndajyk. Hany, ol wagt mende beýle dury akyl!

Günleriň bir güni bolsa, ol maňa bir penej pul oklap geçdi. Bir günem delje mata iberdi. Bir günem bir adamdan un iberipdir... ýeri, şol zatlara näme üçin el uzatdymkam?!

Dogrusy, başyň boş, gussaly halda gezip ýörkäň, şeýle hoşamaýlyk basym özüne çekýän eken... Üstesine-de, ýaş wagtyň... bol-telkiligiňem ýok wagty... Soňabaka başlygyň özüme üns sowmasy meniň üçin elýetmez bagt ýaly bolup göründi... Soň görüp otursam, bagt ilki sataşanyň ojagyny abraý bilen saklamakda eken, Nunna jan!

Men hakda haçan bolsa-da,bir wagt ýaz-da, hemmelere gürrüň ber. Goý, indiki nesliň içinde bir meniň ýaly wezipä göz gyzdyran bolmasyn! Ýöne dirikäm bir ýazmaweri! Masgara bolup, il gözünden düşmekden gorkýan. Ynsan üçin iň agyr jeza şol eken. Men ony bir gezek başymdan geçirip gördüm. Şol meniň bütin ömrüme ýeterlik boldy!

...Hawa, Nunna jan, dünýede her hili adamlar bar eken... Bir gün öýlänler goňşy oba bilen araçäkdäki atyzda işläp ýörkäk, meniň ýanyma bir kempir geldi. Ol maňa: «Yzyma düş, seni başlyk çagyrýa» diýdi. Başlyk çagyrsa, kim boýun towlar! Bir mesele ýüze çykandyr öýtdüm. Iş buýruljakdyr öýtdüm. Düşdüm kempiriň yzyna. Goňşy obaly aýal eken. Öz öýüne eltdi. Şol ýerde-de Mömün başlyk otyr eken. Çaý-çörek hödür etdiler... Soň başlyk hal-ýagdaýymy sorady... Garaz, Nunna jan, şol gün men ele düşdüm...

Şol gün meniň ganatlarym gyryldy... Şol gün başga dünýä gadam basdym... Şol günden meniň öňki özbaşdak durmuşym soňlanyp, birine bakna boldum... Başlyk öňki aýalyny kowjaygyny aýdyp, meni ynandyrdy. Oglunyň bolmaýanyndan nalady. Şol wagt onuň garrylygam ýadyma düşmändir. Gözüm gapylypdyr, Nunna jan... Men gaýdan halatym aglamalydym. Aglap-aglap, ýüregim ýarylyp ölmelidim... Ýöne ähli zat tersine boldy. Başlygyň aýaly boljakdygyma begenip, guş bolup uçup gaýtdym. «Beýle ýagdaýda ýüregi ýarylyp ölýänler namysjaň adamlar» diýsene! Men bolsam, şol gün binamys bolup gaýtdym. Juda gögele ekenim, Nunna jan, juda samsyjak ekenim! Başlygyň beren mata-marlaklaram ganat bekletdi maňa...

Ol gün meniň üýtgänimi hijiňiz duýmadyňyz... Senem Gülälek jan bilen oýnap-oýnap gidipdiň... Mamur eje-de bir saçakdan çörek iýip, gapdalymda ýatyp-turýardy.

Başlyk ýanyma gatnap, halys ile belli bolamsoň, kakaňa gep ýetipdir. Ondan soňky zatlary bolsa, sen bilýäň, Nunna jan! Ýagyşly gijede sygyr dölede dünýä inen bäbegem bilýäň. Onuň göbegini kesip, alyp gidenem, şol meni ilki başlygyň ýanyna çagyryp elten kempirdi... Ol göründe dik otursyn, Hudaýym!..

Soňabaka men başlygy şeýle bir ýigrendim, şeýle bir ýigrendim... Hatda onuň ýüzüne-de bakasym gelenokdy... Ýöne her zadam bolsa, çaganyň ejesi mendim. Men ony taşlanyma gynandym. Ýöne şol wagt maňa şeýtmekden başga alajam ýokdy. Oba ýerinde ärsiz dünýä inderen çagaň bilenem ile çykyp boljakmy!

Şol ýagyşly gije sen gaçyp gideňsoň, men emedekläp diýen ýaly öýe bardym. Seretsem, Gülälek ýok. Mamur ejäniň jaýyndan aglaýan sesi gelýär... Bardym... güläeleg-ä bosaga ýaplanyp, aglap dur... Mamur eje bolsa ýüzinligine ýykylyp ýatyrdy... Sygyr döledäki ýagdaýy aýdanyňa onuň ýüregi tap getirmedik bolarly...

Mende ysgyn-mydar ýokdy. Mamur ejäni galdyrybam biljek däldim. Onsoňam, sen bolmaňsoň, hökman öýüňize habar aýtmaga gidensiň öýtdüm. Eger-de kakaň geläýse, meni bu ýagdaýda aman galdyrmajagyny bilýärdim. Men şeýle binamyslyga ýüz ursam-da, ölmek islemeýärdim. Özüme zyýan edilerinden öler ýaly gorkýardym.

Gülälegi goltugyma aldym-da, öýe girip, ony donuma gowuja doladym. Güýjüm bolmansoň, ony, köplenç, süýreýärdim.

Ejeň bilen kakaň ylgaşlap gelende, zordan özümi goňşularyň ýorunjalygyna atyp ýetişipdim.

Bir Gülälegi süýreýän, bir özüm süýşýän... Nirä näme üçin barýanymam bilemok. Ahyry goňşularyň biriniň mal ýatagyna özümi atyp, biraz demimi dürsedim. Gülälek jan aglaýardy. Onuň sesini eşitdirmejek bolup, agzyny tutýardym. Ýagşyň ýagýanam maňa uly hemaýat ýaly boldy. Adamlaryň bary öýe ýygnanypdyrlar.

Ahyry belli netijä gelip, goňşymyzyň eşegine mündüm-de, şähere tarap gitdim...

Atam öýüme-de baryp biljek däldim. Ejem öweýdi. Kakam hem şol ejeligiň guludy. Ol öýe durmuşa çykýançam, zordan sygypdym. Indi sygmajagymy bilýärdim. Ýolboýy bir meni dogrup, dünýeden ötüp giden ejeme dünýä indereni üçin gargynyp, aglap barýardym...

Şähere girip, tapdan düşen ýerimde eşekden düşdüm. Eşegi yzyna kowdum-da, çagamy gujagyma alyp, oturan ýerimden gapyny kakdym.

Gapyny on üç-on dört ýaşlaryndaky ýetginjek açdy.

—Ýekeje gije myhman alyň, ýerimden galmaga-da ýagdaýym ýok—diýip, men agladym.

Bagtyma duşan gowy öý eken. Uruşda ýogalan oglunyň ýekeje çagasyny saklap oturan garry aýal maňa gowy garaşyk etdi. Ogly ýogalansoň, onuň gelni-de giden eken...

Men garry aýaly aldadym. Adamym nejis duşdy. Urup, kowup goýberdi diýdim. Obamyzy-da ters salgy berdim.

Garry aýal görgüli ynandy. Dört-bäş gün geçenden soň bolsa, onuň agtygy bilen gelip, men gijäniň bir mahaly goşlarymy alyp gitdim. Ýeke sandyk bilen ýorgan-düşegim diýäýmeseň, goş diýer ýaly, artyp ýatan goşam ýok-da!

Şol, ýagyşly gije gowy ezilemsoň, mende ömürlik aýagagyry galdy. Soňky döwürler bolsa, hut Mamur ejäniň güni başyma düşdi, Nunna jan. «Adam ekenini ormaly, edenini görmeli» diýleni çynmyka ýa?!

Häzir meni öýünde saklaýan aýal ýogaldy. Onuň agtygy hem uly okuwa gitdi. Soň okan ýerinde-de işe galypdyr. Şol ýerde-de öýlenipdir. Häzir meniň bir özüm. Seniň Mamur ejä seredişiň ýaly, bir goňşy gyzjagaz nahar-çaýymy getirip berýär...

Gülälek janam Aşgabada okuwa gitdi.

Geçen ýyl kanikula gelende: «Biri bilen halaşýan, şoňa barjak» diýdi. Menem: «Entek okuwyňy bir tamamla. Belki, öz töwereklerimizden has gowy ýigit tapylar, howlukma!» diýdim. Şondan bäri onuň şol gidişi. Ne hat ýazýar, ne habar iberýär.

Nunna jan, sen onuň okaýan gyzlary bilen gürleş-de, ony tapmaga kömek et. Haýyş edýän. «Ejeň ýöremeden galypdyr, tiz ýet» diý. Soňky wagtlar demimem gysyp, halym barha agralýar. Ölmänkäm, ony görüp bir galaýyn... Gaýrat et, Nunna jan! Alaç tapman, gazetden seň adresiňi alyp, saňa hat ýazmagy makul bildim!

Öz bagtyny ýatyran Selbinýaz gelnejeň!»



Men bu haty okap, doňup galdym. Hyýalymda ýene çagalygyma dolandym. Selbinýaz gelnejem Gülälegiň okan wagty ýaşan adresini iberipdir. Uniwersitetiň rus filologiýasy fakultetiniň umumy ýaşaýyş jaýy...

Işden çykyp, göni şol ýere bardym. Gyzlar onuň durmuşa çykyp gidendigini, adamsy bilen gurluşykçylaryň umumy ýaşaýyş jaýynda ýaşaýandygyny aýtdylar.

Salgy berlen ýere gitdim. Sorap-idäp, Gülälegi tapdym. Ony görenimden tanadym. Selbinýaz gelnejemiň gelin wagtyny ýatladyp durdy. Diýseň owadandy...

—Geliberiň!—diýip, ol maňa içerik girmegi teklip etdi-de:—Entek birje otag. Basym adamyma jaý berjekler—diýibem, öýüň darlygyndan müýnürgedi.

Özem agyraýak eken. Gabarylyp, durşy aý-gününiň ýeteninden habar berýärdi.

—Okuwyňa gideňokmy?—diýip, men ondan soradym.

Ol ýylgyrdy:

—Bu ýagdaýda kyn boljak diýip, gaýybana geçirtdim... Okuwdyr-da... Haçan okalanda näme!..

—Maňa ejeň hat iberipdir, ol saňa garaşýa!—diýip, men içerik girmän, bosagada duran ýerimden habarymy aýtdym.—Oňa ýagdaýyňy bir habar bermeli ekeniň-ä. Iň bärkisi adresiňem ibermänsiň. Ejeň-ä ol!

Gülälegiň gaşlary çytyldy:

—Aý, şeýle boldy-da—diýibem, ol başyny aşak saldy.—Habar tutaryn... Ýöne men häzir bu ýagdaýda gidip biljek däl...

Men onuň beýle doňbagyr bolup ýetişenine haýranlar galyp dymdym. Onuň ýüküni käýinçden ýetirmek isledim. Bolşuna gaharym geldi. «Indi ene diýen zatdan şeýle ýagdaýam öňe düşäýdimi!» diýip gygyrmak isledim... Birdenem, gaharyny getirip, bir bolgusyzlyga sebäp bolaýmaýyn diýip pikir etdim.

Kimdir biri gulagyma: «Adam ekenini ormaly, edenini görmelidir! Mamur eje ene dälmidi!» diýip gygyran ýaly boldy.

—Siz biziň şäherimizdenmi?—diýip, Gülälek meni pikirlerimden aýňaldyrdy.

Men baş atdym.

—Niresinden?

Onuň bilen hiç düzüwli gürleşesim gelmedi:

—Häzir, barybir, tanamarsyň meni. Ejeňe aýtsaň, özi düşündirer...

—Bärde nirede işleýäňiz?—diýip, ol ýene sowalyny dowam etdi.

—Gazetde...

—Hymm—diýip, Gülälek dodaklaryny gezek-gezegine dişläp dymdy. Soň adymy, familiýamy sorady.

Men oňa jogap berdim. Ol tanamaýandygyny aýtdy. «Gazet okamasaň, tanamarsyň-da!» diýmek isledim. Ýöne ýene goýbolsun etdim. Şol zatlara düşünýän gyz ejesini şeýdip taşlarmy!

—Hany, geçseňiz-läň, birje käse çaý içip gidäýiň!—diýip, ol meni içerik çekdi.

Men onuň badyna birki ädim öňe süýşdüm. Hem oturmaga wagtymyň ýokdugyny aýtmaga çemelendim. Ýöne gepläp ýetişmedim. Açyk gapydan otagyň töründe asylgy duran surat meniň gözüme ildi. Ol meniň dilimi baglady goýdy. Men Gülälegiň eginlerinden gujaklap oturan ýigide tiňkämi dikip doňup galdym. Ýüregim höpläp, aşak gaçan ýaly bolup, demim tutuldy.

Meniň bakyşyma özüçe düşünen Gülälek şelaýyn gepledi:

—Ol meniň adamym. Goşun gullugyndan öň-ä Daşkentde okapdyr. Häzirem politinstitutda gije okaýar. Gündiz gurluşykda işleýär, prorab—diýdi.—Basym jaýam alýas—diýip, ýene öňki aýdan habaryny-da aýtdy.

—Adamyň ady Arslanmy?—diýip, men jigläp duran ýüregime elimi tutup durşuma soradym.

Gülälek gaşlaryny gerip, gözlerini tegeledi:

—Hawa! Siz ony nireden tanaýaňyz?!

Men özümem duýman, onuň üstüne gygyryp başladym:

—Ine, ejeden bidin iş etseňiz näme bolýa! Gördüňmi?! Häziriň özünde sen onuň bilen aýrylyş-da, ejeň ýanyna ugra! Eşidýäňmi, aýrylyş! Seniň onuň bilen ýaşamaga hakyň ýok!

—Waý!—diýip, Gülälek ýüzüni ak tam edip, çirkin gygyrdy.—Näme üçin? Näme boldy?—Ol özüni oturgyja goýberdi-de, aglap başlady.—Aýdyň näme üçindigini! Onuň aýaly barmy ýa?!

Men oňa başga hiç zat diýip bilmedim. Şeý diýmek bilen telek iş edenimem Gülälek aglap başlansoň duýdum. Indi boljak iş bolupdy. Diýiljek gep diýlipdi...

Suratdan bolsa maňa ýaňagy meňli Arslan şo-ol ýagyşly gijede Mamur ejäniň sygyr dölesinde dünýä inen oglanjyk ýylgyryp bakýardy...

Başym aýlanýan ýaly boldy. Bu bolup ýören zatlary diýsene! Gaharyma maňlaýyma ýumrukladym-da, yzyma dolandym. Gülälegiň aglaýan sesi esli arany geçýänçäm, gulagyma geldi durdy...

***

Ine, men ýarym sagadyň içinde uzaklarda galan ýyllary hyýalda ýene bir külterledim.

—Ýygnak başlady, geliň!—diýip, ýerli komitetiň başlygynyň sesi eşidilýär.

Men gerdnime dag ýüklenen ýaly bolup, öňe agras ädim urdum. Hem gaharym gelýär, hem-de tolgunýaryn. Hemmeler garaňky gijede aý görene dönüp, meniň ýüzüme seredýärdiler.

Häzir maňa söz berler... Häzir menden göwreli gelniň üstüne gygyryp gaýdanym üçin jogap soralar... Näme diýmeli?! Ýalan sözlemelimi?! Ýa hakykaty aýtmalymy?! Ikisiniňem şarpygy bar. Ýalan sözlesem—özüm biabraý boljak, dogrusyny aýtsam-da, uly masgaraçylyk! Ýaşlar muňa nähili tap getirerler?!

Nätmeli?! Bu sowal beýnime çekiç bolup urulýardy. Jogap bolsa tapyp bilemokdym...

Ýygnak bolsa başlandy...



Soňy.