Teh­no­lo­gi­ýa­nyň ösen döw­rün­de elekt­ron en­jam­la­ryň dür­li gör­nüş­le­ri ön­dü­ril­ýär. Ulu­dan-ki­çä her kim­de di­ýen ýa­ly el te­le­fo­ny bar. Bu­lar­dan baş­ga-da, oýun kon­so­ly, týu­ner, te­le­wi­zor, komp­ýu­ter we plan­şet ýa­ly gün­de­lik dur­muş­da ula­nyl­ýan on­lar­ça en­jam bar. Önüm­çi­lik des­ga­la­ryn­da we beý­le­ki iş ýer­le­rin­de bol­sa has köp ýö­ri­te­le­şen en­jam­lar hem ula­nyl­ýar. Ola­ryň kö­pü­si elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýär. Bu en­jam­la­ryň için­de bol­sa, dür­li me­tal­lar­dan ön­dü­ri­len bir­nä­çe ge­çi­ri­ji­ler we beý­le­ki bö­lek­ler bar. Is­len­dik en­ja­my ön­dür­mek üçin Ýer ýü­zü­niň baş­ga ýer­le­rin­de ga­zy­lyp alyn­ýan mag­dan­lar­dan we me­tal­lar­dan peý­da­la­nyl­ýar. Bu me­tal­lar il­ki gaý­ta­dan iş­le­nip, çig mal ön­dü­ril­ýär, soň­ra elekt­ron en­jam­la­ryň bö­lek­le­ri­niň ön­dü­ril­me­gi üçin dün­ýä­niň baş­ga ýe­rin­dä­ki za­wo­da ibe­ril­ýär. Bir söz bi­len aý­dy­lan­da, bir en­ja­myň ön­dü­ril­me­gi üçin on­lar­ça des­ga ge­rek bol­ýar. Elekt­ron en­jam­la­ry­nyň önüm­çi­li­gi üçin ge­rek bo­lan mag­dan kän­le­ri bol­sa azal­ýar. Şeý­le ýag­daý­da ola­ryň baş­ga me­tal­lar­dan ýa­sal­ma­gy üçin iş al­nyp ba­ryl­ýar. Mun­dan baş­ga-da, ula­nyş möh­le­ti ta­mam­la­nan elekt­ron en­jam­lar­da­ky me­tal­la­ryň hem gaý­ta­dan iş­le­nil­me­gi­ne üns be­ril­ýär. Bu ýag­daý gym­ma­ty bar­ha art­ýan mag­dan­la­ryň tä­ze çeş­me­si­ne öw­rül­ýär. Kö­ne en­jam­la­ryň dür­li ma­te­ri­al­lar­dan ýa­sa­lan bö­lek­le­ri­niň gaý­ta­dan ula­nyl­ma­gy daş­ky gur­şaw üçin hem peý­da­ly ha­sap­lan­ýar. Ang­li­ýa­da ge­çi­ri­len bar­lag­la­ryň ne­ti­je­si­ne gö­rä, ge­çen ýyl dün­ýä­de möw­ri­ti­ni ta­mam­lan elekt­ron en­jam­la­ryň muk­da­ry 57 mil­li­on ton­na ýe­tip­dir. Soň­ky ýyl­lar­da elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän ulag­la­ryň önüm­çi­li­gi­niň art­ma­gy ba­ta­re­ýa üçin ze­rur bo­lan li­ti­niň ba­ha­sy­nyň bäş es­sä go­laý art­ma­gy­na ge­ti­rip­dir. Şeý­le hem ba­ta­re­ýa önüm­çi­li­gin­de ula­nyl­ýan ni­ke­liň ba­ha­sy hem gym­mat­lap­dyr. Bi­ler­men­ler kä­bir me­tal­la­ryň te­bi­gat­da­ky go­ru­nyň gu­ta­ryp bar­ýan­dy­gy­ny bel­le­ýär­ler. Dür­li zy­ňyn­dy­la­ryň daş­ky gur­şa­wa ýe­tir­ýän zy­ýa­ny hem-de çig ma­lyň ba­ha­sy­nyň gym­mat­la­ma­gy na­zar­da tu­tu­lyp, ka­gyz, plast­mas­sa önüm­le­ri bi­len bir ha­tar­da kö­ne elekt­ron en­jam­lar hem ýyg­na­lyp, çig mal hök­mün­de gaý­ta­dan ula­nyl­ýar. Elekt­ron en­jam­la­ryň ha­ta­ry­na di­ňe mo­bil en­jam­lar däl, eý­sem, uly öý ho­ja­lyk teh­ni­ka­la­ry hem gir­ýär. Bu en­jam­la­ryň çem ge­len ýe­re ýa-da zi­bi­le taş­lan­ma­gy bi­len için­dä­ki bö­lek­ler hi­mi­ki tä­sir­leş­me ne­ti­je­sin­de üýt­gäp, ho­wa, top­ra­ga we su­wa zy­ýan ýe­ti­rip bil­ýär. Şol se­bäp­li ola­ryň ta­la­ba­la­ýyk ýyg­na­lyp, hü­när­men­ler ta­ra­pyn­dan bö­lek­le­re bö­lün­me­gi ze­rur bo­lup dur­ýar. Köp ýurt­da kö­ne elekt­ron önüm­le­ri­niň ýyg­nal­ma­gy şol en­ja­myň sa­tyl­ýan şa­ham­ça­la­ry­nyň üs­ti bi­len ama­la aşy­ryl­ýar. My­sal üçin, kö­ne so­wa­dy­jy­ny, so­wa­dy­jy sat­ýan dü­kan ka­bul edip al­ýar.
Bir smart­fon­da or­ta­ça 30 dür­li hi­mi­ki ele­ment bol­ýar. Smart­fo­ny eme­le ge­tir­ýän bö­lek­le­riň kä­bi­ri baş­ga en­jam­lar­da hem ula­nyl­ýar. Bu ele­ment­le­riň kä­bi­ri­niň go­ry aza­lyp bar­ýar.
Her ýyl 2 mil­li­on ton­na elekt­ron zy­ňyn­dy
Her ýyl dün­ýä­de 2 mil­li­on ton­na tö­we­re­gi elekt­ron en­ja­myň ula­nyş möh­le­ti gu­tar­ýar. Bu­la­ryň 20 gö­te­ri­min­den gow­ra­gy ýyg­na­lyp, gaý­ta­dan iş­len­ýär. Bi­ler­men­ler ýyg­nal­ýan we gaý­ta­dan iş­len­ýän elekt­ron zy­ňyn­dy­la­ryň muk­da­ry­nyň art­dy­ryl­ma­ly­dy­gy­ny, önüm ön­dü­ri­ji­le­riň has dur­nuk­ly önüm­çi­li­ge üns ber­me­li­dik­le­ri­ni bel­le­ýär­ler. Teh­no­lo­gi­ýa­nyň ös­me­gi ne­ti­je­sin­de dür­li en­jam­la­ryň göw­rü­mi ki­çel­ýär. Bu bol­sa, ola­ryň ön­dü­ril­me­gi üçin ula­nyl­ýan çig ma­lyň gör­ne­tin azal­ma­gy­na ge­tir­ýär. My­sal üçin, bir­nä­çe ýyl ozal has uly göw­rüm­li bo­lan týu­ner­le­riň hä­zir­ki gör­nüş­le­ri­niň ulu­ly­gy el ýa­ly. Komp­ýu­ter­ler we te­le­wi­zor­lar hem ýyl geç­di­gi­çe ýu­kal­ýar.
Elekt­ron en­jam­la­ryň te­bi­ga­ta ýe­tir­ýän zy­ýa­ny­ny azalt­mak üçin bi­ler­men­ler ula­ny­jy­la­ra di­ňe ge­rek­li za­dy sa­tyn al­ma­gy, bir en­ja­my uzak wagt­lap ulan­ma­gy we kö­ne en­ja­my gaý­ta­dan iş­le­ýän de­giş­li eda­ra tab­şyr­ma­gy mas­la­hat ber­ýär­ler.

Te­le­fon­da nä­hi­li ele­ment­ler bar?
Her smart­fon­da al­tyn, kü­müş, pla­ti­na ýa­ly gym­mat­ly we te­bi­gat­da ta­py­lyp gaý­ta­dan iş­le­nme­gi köp zäh­met ta­lap ed­ýän me­tal­lar bar. Esa­sy me­se­le bu ele­ment­le­ri howp­suz ýag­daý­da te­le­fon­lar­dan aý­ra­tyn­lyk­da al­mak. En­jam­la­ryň dü­zü­min­dä­ki ujyp­syz muk­dar­da­ky bu ele­ment­le­riň äh­mi­ýe­ti bar­ha art­ýar. Se­bä­bi ola­ryň te­bi­gat­da­ky go­ry aza­lyp bar­ýar we ha­ça­nam bol­sa bir gün gu­ta­rar. Bir smart­fon­da or­ta­ça 0,034 gram al­tyn, 0,34 gram kü­müş, 0,015 gram pal­la­diý we gra­myň müň­den bi­ri ýa­ly pla­ti­na bol­ýar. Bu­lar­dan has ar­zan bo­lan al­ýu­min­den 25 gram we mis­den 15 gram bol­ýar. Şeý­le hem te­le­fon­lar­da it­triý, lan­tan, ter­biý, neo­dim, ga­do­li­niý, pra­seo­diý ýa­ly has seý­rek ta­pyl­ýan ele­ment­ler bol­ýar. As­lyn­da bu ele­ment­le­riň Ýer gat­la­gyn­da­ky muk­da­ry köp bo­lup, ola­ry çy­ka­ryp gaý­ta­dan iş­le­mek çyl­şy­rym­ly bol­ýar. Bu bol­sa onuň ba­ha­sy­ny art­dyr­ýar.
Ýo­kar­da sa­na­lan ele­ment­le­ri te­le­fon­lar­dan al­mak üçin dür­li pro­ses­den geç­me­li bo­lup, te­bi­gat­dan ala­nyň­dan aň­sat däl. Em­ma dün­ýä­de elekt­ron en­jam­la­ryň sa­ny gün­sa­ýyn ar­typ, mil­liard­ gör­ke­zi­ji­ler bi­len gör­ke­zil­ýär.
Hä­zir­ki wagt­da adam­lar or­ta­ça bir ýy­la ýet­män­kä tä­ze te­le­fon sa­tyn al­ýar. Kö­ne te­le­fon­la­ryň kö­pü­si öýüň bir ýe­ri­ne taş­lan­ýar, soň­ra bol­sa ýat­dan çyk­ýar. Bi­ler­men­ler bir çek­me­de unu­dy­lan smart­fon­la­ryň ýa-da am­ma­ryň bur­çun­da goý­lan so­wa­dy­jy­nyň gaý­ta­dan çig mal hök­mün­de ula­nyl­ma­gy­nyň yk­dy­sa­dy­ýe­te we daş­ky gur­şa­wa uly peý­da ge­tir­jek­di­gi­ni bel­le­ýär­ler.
Mag­lu­mat­la­ra gö­rä, bir mil­li­on te­le­fon­dan 16 ton­na mis, 350 ki­log­ram kü­müş, 34 ki­log­ram al­tyn we 15 ki­log­ram pal­la­diý alyp bol­ýar