Birden meniň ýadyma agşam ýene Mamur ejäniň äpişgeden seretdiräýmeginiň mümkindigi düşdi. Maý tapyp, äpişgäniň tutusyny syrmalydy. Ýöne nädip syrjak! Selbinýaz gelnejem gapydan aýrylmasa näme!

Gün orta boldy. Ejem gelip, Mamur eje ikimize çaý-çörek berip gitdi. Selbinýaz gelnejem hiç ýerik gidenokdy. Gaýtam, gazanyna çörek batyryp, ojagyň başynda çaý içdi. Içerde gyzy hernäçe çyrlasa-da, ol sarsman çaý içýärdi. Gün öýleden agdy. Ol hiç ýerik gitmedi. Garaňky gatlyşyp ugrady. Ahyry maý tapyldy.

Selbinýaz gelnejem etini ýygnaşdyryp, ýaba suwa gitdi. Eline gyzynam alyp gitdi. Eli çagaly halyna mytdyldap, entekler gelmejegem bellidi. Ol mellegiň aňrybaşyna ýetenden, men böküp onuň tamyna girdim. Öýüň içi gül pürkülen ýalydy. Onuň bolşuna indi-indiler düşünýän. Söýgi adamy her hili ýagdaýa saljak eken. Hatda öň bäbegi ýokka-da, ol öýüni şeýle tämiz saklanokdy. Ýük galdyrylgy owadan sandygynyň üstünde ýassyklaryny dagy birgeňsi edip goýupdyr-da, olaryň üstündenem ýukajyk ýaglyk ýapypdyr. Äpişgäniň gapdalynda, diwara birgeňsi owadan suratly, seçekli zadam kakyp goýupdyr. Hatda şol, diwara kakylan zadam, düýn kakam bilen gelenimizde-de ýokdy. Geçen agşam gelen bolsa, belki, başlyk aga munam şonda getirendir! Seçekli zadyň ýüzünde bir owadan, gupbaly gyz gül ysgap otyrdy.

Öýi ine-gana näler synlasym gelýän-de bolsa, men howlukdym. Sebäbi Selbinýaz gelnejemiň ýetip gelmegi mümkindi. Äpişgä topuldym. Gök güllüje tutynyň aşaky çüňküniň birini gözüň owasy ýaljak çalaja epledim-de, dazyrdap daşaryk çykdym. Şojagaz eplenen ýerden içerini arkaýyn synlap boljakdy.

Selbinýaz gelnejemiň garasy heniz görnenokdy. Eplänje ýerimden içerik seredip, janymy barlap göräýsemem boljakdy. Ýöne men, her näme-de bolsa, gaýdyp onuň äpişgesiniň ýanyna golaýlaşmadym. Syrym paş bolaýsa, gowy däldi.

Gaýtam şol gelýärkä, daşarda-da durmaýyn diýip, Mamur ejäniň ýanyna bardym.

—Agşam içerik serederim ýaly, onuň tutusynyň burçuny epläp gaýtdym—diýip, men Selbinýaz gelnejemiň adyny tutman, Mamur ejä eden işimi ýylgyryp habar berdim.

—Tutusam gursun, özem!—diýip, Mamur eje sögünjiredi.—Kän ýanaşmaweri şoňa. Ýene bir hokga çykaraýmasyn! Hana, käýýäni üçin kakaňam çöle iberipdir.

«Menem çöle iberdäýermikä?!» diýen pikir kelläme gelende, gorkman durmadym. Tüm garaňky çöl, agşamlaryna uwlaşýan şagallar ýadyma düşende, kalbymy barha gorky gaplady. Men içki pikirimi daşyma çykardym:

—Ol menem iberdermi çöle, Mamur eje?—diýip, howsala bilen soradym.

—Ondan herki zat çykar!—diýip, Mamur eje gahar bilen aýtdy.—Daşrak duranyň kem däldir, balam!

Men öýe gidip, alýumin pitijikde ýene nahar getirdim. Bu gün ejem şülejik bişiren eken. Hezil edip iýdim. Mamur ejäniň welin zat işdäsi ýokdy. Käte bir kümüş-kümüş eden bolýardy.

Agşam çaý demlemäge ejem gelmedi. Ol oglan doganym Pirhandan taýýarja, demlije çaý iberipdir. Pirhan ullakan, dikje demir çäýnegi goýdy-da, oturman gitdi.

Bar pikirim basymrak Selinýaz gelnejemiň öýüne gelýän adamy synlap görmekdi.

Saçagy ýygnap, düşekleri ýazdym. Çyrany söndürip, ýaňy ýerimize geçipdik welin, ilki agras ädýän ädikli aýagyň sesi geldi. Soň hümürdi eşidildi. Selbinýaz gelnejemiň şadyýan jammyldysy geldi. Onuň ýanyna biriniň gelenini menem duýdum.

—Gidip göreýinmi?—diýip, Mamur ejä pyşyrdy bilen ýüzlendim.

—Entek ýat—diýip, Mamur eje-de pyşyrdady.—Biraz garaşaly. Häzir barsaň, bilerler!

Şondan soň biz sesimizi çykarman ýatdyk. Ep-esli ýatdyk. Men uklaýjak-uklaýjak bolýardym. Ýöne äpişgeden jyklap, Mamur ejäniň bilesi gelýän zatlaryny aýdyp bermäge bolan isleg meni çydamaga mejbur edýärdi. Selbinýaz gelnejemiň gapysy bir açylýardy, bir ýapylýardy. Bireden-ä jakgyldap, Selbinýaz gelnejemiň gülküsi gelýärdi, birdenem logur-logur edip, myhmanyň hüňürdisi.

Her zadam bolsa, uky menden üstün çykdy. Şu zatlara diň salyp ýatyşyma, men uklap galypdyryn. Näçe ýatanymy bilemok, meni ýene Mamur eje oýardy:

—Ýatdyňmy, Nunna jan?!

Men uklanymy bildirmejek bolup, dessine ýerimden galdym. Mamur ejä jogap bermezden:

—Gideýinmi?—diýip soradym.

—Gitseň, gidäý!—diýip, Mamur eje juda pessaý ses bilen aýtdy.—Ýöne seresap bol, bilnäýme!

Men daşaryk çykyp, ilki Selbinýaz gelnejemiň gapysyna göz dikip, biraz durdum. Soň bolsa ýene kaloşymy geýmän, daraklygyma basyp, onuň äpişgesine tarap ugradym.

Hamala, yzymdan ýagy ýetip gelýän dek, has-has edip dem alýardym. Gorkudanmy, tolgunmadanmy, ýüregimiň dükürdisi kükregimi ýaraýjak bolýardy.

Tutynyň eplengije burçy öňküsi ýaljak durdy. Emaý bilen şol burça gözümi eltip, içerik seretdim. Birdenem zähräm ýarylyp, yza tesdim. Içerde daşyna gök mahmal tutulan goşa ýassyga tirseklerini berip, bir çişik adam gyşarylyp ýatyrdy. Onuň sypatynyň betnyşandygyny diýseňiz-läň! Ýaş-a elli ýaşlar töweregi. Maňlaýy gasyn-gasyn. Edil burnunyň sag gapdalynda-da başam barmagyň dyrnagynyň oýtumy ýaly meň bardy. Ýüzi lopbuşdy. Dodaklary bagyr ýalydy. Möle gözleri diýseň sowuk nazarlydy. Şol sowuk nazarlara bakamda, üstüme gurbakga zyňlan dek ziňkildäp gitdim. Men oňa äpişgäniň daşyndanam uzak seredip bilmedim. Göwnüme bolmasa, ol adam meniň seredýänimi duýup, bilgeşländen göz dikip oturan ýalydy...

Göwnüme, ýüzi meňli betnyşan başlyk birden meniň jyklaýanymy duýagada, atylyp daşaryk çykaýjak ýaly duýuldy. Men ädim ogurlap, yza çekilmäge başladym. Mamur ejäniň gapysyna baryp, badymy sakladym. Şondan soň ýagydan sypan dek, ýüregim birneme ýerine gelip ynjaldym.

Mamur eje ýuwaşja pyşyrdap, maňa ýüzlendi:

—Bir zatdan gorkduňmy, balam?—Şeý diýibem, ol jogabyma-da garaşman, meni içerik çagyrdy.—Ýeriňe geç-de ýatybersene, gerek däl şol. Menem guraýyn, ýumruk ýaly çagany daşaryk goýberip...

Gorkanym has-haslap dem alşymdan bildirip duran-da bolsa, men Mamur ejäniň ýumşuny oňarmaýan bolmajak bolup ýalan sözledim:

—Gorkamok-laý... Ýöne ol çişik adam daşaryk çykaýarmyka öýtdüm.

—Gel, balam, bärik gel!—diýip, mamur eje elini galdyryp, meni ýene içerik çagyrdy.—Ol ýerde gepläp dursaň, eşiderler...

Mamur ejäniň bu sözi maňa täsir etdi. Men ýeke bökemde, bosagadan geçdim. Mamur ejäniň ýanynda çommalyp oturdym. Mamur eje ýene özüne gargyndy:

Adam pahyr... çöken wagty janly-jandardan haraý islär eken... Men guraýyn hernä...

Men onuň näme diýjek bolýanyna düşündim. Ol meni gelniniň öýüni diňletmäge ugradýanyna müýnürgeýärdi.

Men aldygyna Mamur ejäniň göwnüni galdyrmaga synanyşýardym. Oňa ýaraýjak gepleri tapmaga jan edýärdim. «Başlygy ýamanlasam dagy, mamur ejäniň guşy uçar» diýen pikir bilen:

—Selbinýaz gelnejemiň ýanyndaky adam betnyşan eken. Ýüzünde-de nejis meňi bar. Özem çişik!—diýdim.

Habarymy aýdamsoň, hikirdäp, başlygyň üstünden gülýän kişi bolup güldümem. Mamur ejäniň keýpi welin meniň habaryma birjigem üýtgemedi. Ol şol bir gamgyn halda oturyşyna agras gepledi:

—Belet o başlyga... Wah... oglumyň bir taý köwşüçe-de ýokdur-la...

Şundan soň ikimizem dymdyk. Içerde ýürekgysgynç ümsümlik höküm sürdi. Selbinýaz gelnejemiň tamyndan bolsa onuň jak-jaklap gülýän sesi gelýärdi. Başlyk burnuna salyp, aýdym aýdýan bolarly. Bir zatlar diýip, uzyn-uzyn hiňlenýärdi. Ýöne onuň näme hakda aýdym aýdýany anyk saýgardanokdy.

Men Mamur ejäniň ýüzüne seretdim. Ol iki elini ýere diräp oturyşyna, ýere siňip barýan ýalydy. Sarsanokdam.

Ol hiç zat diýmese-de, men atylyp daşaryk çykdym-da, daraklygyma basyp, Selbinýaz gelnejemiň äpişgesine golaýladym. Selbinýaz gelnejemiň jakgyldysy öýi ýaraýjak bolýardy.

Äpişgäniň öňküje burçundan jykladym. Mömün başlyk mahmal ýassygy gujagyna alyp, ony dutar edinip çalan bolýardy. Sag eli bilen dutaryň tarlaryna kakýan dek kakýardy-da:

—Gal, maralym, Selbinýazym jan, gal indi-i—diýip, sesini birhili süýndürip, bokurdagynda gaýnadyp, aýdym aýdýardy.

Men ol wagtlar bu aýdymyň «Saýatly-Hemra» dessanyndanlygyny nireden bileýin. «Hakyt, başlyk Selbinýaz gelnejeme goşgy goşaýypdyr»diýip oýlandym. Başlygyň goşgy goşup, aýdym aýdyşyna haýranlar galdym.

Selbinýaz gelnejem birsyhly jakgyldaýardy. Ahyrsoňy ol başlygyň gujagyndaky ýassygy garbap alyp, bir çete zyňyp goýberdi.

—Goýsana, oglan, aýdymyňy! Senden galyp, men näme işläýin ahyry soň?—diýip, gülküsiniň arasynda näz gatylan sesi bilen aýtdy.

Ýassygy zyňlan başlyk Selbinýaz gelnejeme topuldy. Ikisi bogalaşyp ugrady. Men bu bogalaşygyň çyndygyna-da düşünmedim, ýalandygyna-da. Çyndyr öýtsem-ä, Selbinýaz gelnejem birsyhly gülýärdi, oýundyr öýdeýin diýsemem, «Zyňarmyň ýassygymy!» diýip, başlyk Selbinýaz gelnejemiň boýnundan ellerini orap alyp, ony alarladyp barýardy. Men tas wäläp, yzyma gaçypdym. Birden dadyma gülälek ýetişäýdi. Ejesi dagynyň güpür-tapyryndan gorkdumy-nämemi, ýiti-ýiti çyrlap, Gülälek aglap ugrady. Gülälegiň nirededigi maňa görnenokdy.

Gyzy aglasa-da, Selbinýaz gelnejem başlykdan aýrylarly däldi. Pişik ýaly ýapyşyp ýatyrdy. Iň soňy başlygyň özi ondan çekildi:

—Bar-how! Onyňy bir sem et!—diýip, ýogyn sesini gataldyp, ol Selbinýaz gelnejeme buýruk berdi.

Şundan soň ýene yzyma, Mamur ejäniň ýanyna gaýdyp bardym. Öňküje oturan ýerimde çommalyp, bar görenlerimi bir demde oňa gürrüň berdim:

—Başlyk Selbinýaz gelnejeme goşgy goşupdyr. Ýassygy dutar edinip, aýdym aýdan boldy: «Gal, maralym, Selbinýazym jan, gal indi» diýip, aýdym aýtdy. Soň Selbinýaz gelnejem: «Senden galyp, men näme işläýin!» diýdi-de, onuň ýassygyny alyp taşlady. Başlygam Selbinýaz gelnejemi bogup başlady. Selbinýaz gelnejemem basylmady. Boguşdy başlyk bilen. Özem kä-än gülýä... Ahyry Gülälek aglap başlansoň, başlygyň özi çekildi. «Bar-how! Onyňy bir sem et!» diýdi başlyk Selbinýaz gelnejeme!

Men bu gürrüňleri misli Mamur ejä aýdyp bermän, gara daşa aýdyp beren ýalydym. Ondan ne ses çykdy, ne-de üýn. Şol oturyşyna sarsman otyr. Özem eginlerinden agyr-agyr dem alýar. Soňabaka onuň dodaklary kemşerip, gözlerinden boýur-boýur ýaş dökülip ugrady.

Men oňa näme diýip göwünlik berjegimi bilmedim. Onuň bolup oturyşyna seretmegem meniň üçin diýseň agyrdy hem ýürekgysgynçdy. Ol şol wagt dünýädäki iň ejiz adamdy, dünýädäki iň betbagtdy...

Men başymy bürenip ýatmakdan başga alaç tapmadym...

Daň atyp, ukudan oýanyp, daşaryk çykanymda, men Selbinýaz gelnejemiň gyzyny göterip suwa barýanyny gördüm. Içerde bolsa başlygam ýokdy, beýlekem.

Asyl, men başlyk diýen adamyň ol öýe haçan girip, haçan çykyp gidýänini bilip bilmedim. Ýöne her gün agşam welin Selbinýaz gelnejemiň gülküsi bilen başlygyň hüňürdisi, hiňlenmeleri, Gülälegiň agysy garyşyp eşidilip durdy.

Şeýle ýagdaýda güýz geçdi. Gyş gapyny kakyp, gowy ornaşdy, hoşlaşdy. Soň bahar geldi. Daşaryk diňe garaňky gatlyşanda çykaýmasa, soňky günler nämüçindir, Selbinýaz gelnejem gündiz göze ilenokdy.

Meniň kakamyňam şo-ol gidişidi. Habar-hatyr ýokdy. Ejem ony alada edip, birsyhly aglaýardy. Mamur ejäniňem öňki bolşudy. Iç girip, daş çykyp, ýatyp-turup ýördi.

Men-ä ýokdum welin, bir gün bir adam bize kakamdan hoş habar getiripdir. Kakam ondan bir goýnuň etinem iberen eken. Özüniňem ýakyn günlerde gelip gitjekdigini aýdypdyr.

Şonda, baý, menem gowrulanja goýun etini iýip, Selbinýaz gelnejemden ymsynanymy çykarandyryn-a! Hatda gowrulanja gapyrgajyklary Mamur ejäniň gapysynda oýnap ýörkämem, Selbinýaz gelnejemiň gözüniň alnynda iýsem-iýmesem, daşyny ýalan bolup gezdim.

Kakamdan gelen habara Mamur eje-de diýseň begendi. Şol gün ol ejem bilen çaý içende kän zatlar gürrüňleşip oturdy. Alladan häli-şindi kakamyň hem biziň başymyzyň dik bolmagyny diledi.

Şol gün menem diýseň begendim. Süňňüm ýeňledi. Köp wagt bäri Selbinýaz gelnejemiň äpişgesini diňlemegi goýan hem bolsam, şol gije äpişge-de diňledim. Ýöne bu gezek men içerä syn salyp bilmedim. Sebäbi Selbinýaz gelnejem tutusyny düzeden eken.

Nämüçindir, şol gije Selbinýaz gelnejem aglapdy. Onuň bir zat-bir zatlardiýip aglaýanyny men anyk eşitdim. Ýöne gepi diýseň düşnüksizdi.

Başlygyň lagyrdysy welin anyk eşidildi:

—Eger ogluň bolsa, başyma täç ederin!

Selbinýaz gelnejem agysyny goýdy. Burnuny çekýäni eşidildi.

—Maňa täçlik gerek däl!—diýip, ol soňra düşnükli gepledi.—Nirä äkitseňem, şu ýerden äkit! Oba masgara bolmankam, äkidersiň! Başda näme diýip söz berdiň sen! Direnip duran hossarymyň ýoguny bilip şeýdýäň indi! Öweý ejäniňem maňa diňe heşelle kakjagyny bilip edýäň sen! Bili bükülen garry kakamyň ýoluňa çykmajagyny bilip edýäň sen!

—Goý-how gohuňy!—diýip, başlyk soňra Selbinýaz gelnejeme azgyryldy.—Hossaryň bolaýanda-da, gowy görýänligim üçin ýagşylyk edäýmesem, gorkup seni sylamajagymy bilip duransyň-la!

—Men indi näme edeýin!—diýdi-de, Selbinýaz gelnejem ýene aglap başlady.—Nädip ile çykaýyn!

—Diýip durun-a, ogluň bolsa, äkiderinem, ýerleşdirerinem diýip—diýdi-de, başlyk ýene logurdady.—Gyzyň bolaýsa bolsa, özüňden gör, öýde-deşolardan bizar! Onusy bar!

Bu gezek Selbinýaz gelnejemiň sesi has ýiti çykdy:

—Diýmek, sen meni gowy göreniň üçin däl-de, ogul dogurtmak üçin oýnan ekeniň-dä!

Başlykdan ses çykmady. Birden öýüň içinde güpür-tapyr köpeldi. Gülälek çyrlady. Soň hem kimdir biriniň dulugyna çalnan şarpyk sesi ýaňlanyp gitdi.

Selbinýaz gelnejem çirkin sesi bilen uwlap ugrady:

—Bagtymy ýatyrdyň, sataşman geçen! Görüňde dik oturarsyň sen!

—Sesiňi kes!—diýip, başlyk buýruk berdi.—Öte geçseň, maslygyň nirede gömlennem tapylmaz ýaly etdirin!

Selbinýaz gelnejem ýene düşnüksiz hüňürdisi bilen pessaý agysyna başlady. Başlyk bolsa bat bilen atylyp çykyp gitdi. Men tas onuň aýagyna çolaşyp ýykylypdym. Zordan çete böküp ýetişdim.

Gorkyma Mamur ejäniň ýanyna nädip ýetenimi duýman galypdyryn. Dessine-deýerime özümi oklap, başyma ýorganymy çekdim. Bir düýrmek bolup ýatdym.

—Näme boldy, balam?—diýip, Mamur eje howsala bilen sorady.—Biri kowalaýamy?

Gorkudan demim tutulan ýalydy. Esli salym gepläbem bilmedim. Başlyk meniňem yzymdan geläýjek ýalydy.

Ýöne hernäçe diňşirgensem-de, aýak sesi gelmedi. Men şundan soň birneme ynjalyp, ýorgandan kellämi çykardym. Entägem howsala duýaulýan sesim bilen pyşyrdap, mamur ejä jogap gaýtardym:

—Başlyk gelýä!

Mamur eje gözlerini elek-çelek edip, gapa dikdi-de, süýşenekläp, bosaga bardy. Işigi açyp, ellerini bosaga diredi. Şeýdip durşuna kellesini daşaryk çykardy. Töweregine garanjaklady.

—Aý, ýok, balam, bu töwerekde başlyg-a görnenok—diýip, soňra meni hasam ynjaldyrdy. Şondan soňam gapyny ýapyp, süýşenekläp, ornuna geçdi.

Şundan soň men has rahatlandym. Gerdenimden agyr ýük aýrylan ýaly boldy. Ýeňil dem aldym.

—Başlyk Selbinýaz gelnejeme sögdi—diýip, men bu gezekki berjek habarlaryma mamur ejäniň begenjegine doly ynanyp, eşiden zatlarymy gürrüň berdim.—«Maslygyň gömlen ýerem tapylmaz ýaly ederin» diýdi.

—Bolaýypdyr—diýip, Mamur eje agras seslendi-de, hyräyny dişledi.—Ahyr taňryýalkasyn alyp başlapdyr-ow, süýdi ýanan!

Men dowam etdim:

—Selbinýaz gelnejemem başlyga: «Sen meniň bagtymy ýatyrdyň, görüňde dik otur!» diýdi.

—Entek nämejik görýäň diýsene!—diýip, Mamur eje Selbinýaz gelnejeme öz ýanyndan sögünip, ýene hüňürdedi.

—Onsoň Selbinýaz gelnejem başlygy kowdy—diýip, men iň soňky ýagdaýy aýtdym.—Men gaçyp ýetişmedim. Başlyk gördi...

—Zyýany ýok, balam!—diýip, Mamur eje sesine gussa çaýyp gepledi.—Gaýtam göreni gowy bolupdyr. Edýän işi bilinmeýändir öýtmesin!

«Selbinýaz gelnejem başlygy kowdy» diýip, men Mamur ejä misli ýalan sözlän ýaly boldum. Sebäbi gijäniň bir mahaly bize ýene erkek kişiniň hüňürdisi eşidildi. Mamur eje: «Bu näme?» diýen manyda meniň ýüzüme gözlerini tegeläp seretdi. Men ses-üýnsüz daşaryk çykdym-da, ýene Selbinýaz gelnejemiň äpişgesine golaýlaşdym. «Indi bu ýere kim geldikä?» diýip, haýran galyp pikir öwürdim. Mömün başlygyň lagyrdap duran ýogyn sesini derrew tanadym. Ol birsyhly Selbinýaz gelnejeme ýalbarýardy.

—Men sensiz oňup bilmen, senden aýrylyp nirä gideýin!—diýip, yzly-yzyna gaýtalaýardy.

Selbinýaz gelnejem bolsa şol bir düşnüksiz hüňürdisi bilen birsyhly aglaýardy.

Men gelip ýagdaýy Mamur ejä aýdanymda, ol ýene ellerini keçä diräp, hyrçyny dişledi. Ýere siňip barýana döndi...

Şol günden kän wagt geçmändi. Bir gün öýlänler damjalap ýagyp başlan ýagyş agşama golaý hasam güýjedi. Ýaz şemaly diýer ýaly däldi. Goýar ýerde goýmady. Mydama il gözünden bukulyp, alnyny garaňka diräp gelip-gidýän Mömün başlyk şol gün Selbinýaz gelnejemiňkä aýak ýygnanmanka geldi. Soňam uzak eglenmän gitdi. Howa maýyl bolansoň, biz indi gapyny açyp goýýardyk. Men bosaganyň erňeginde oturyp, ýagşy, daşaryny synlaýardym. Gözümi Selbinýaz gelnejemiň gapysyndan aýramokdym.

Başlygyň hömp-hömp edip ýagşyň astynda ylgaşlap gidişi meni ge galdyrdy. Selbinýaz gelnejemiň öýünde bir zad-a gopýardy. Başlygyň gidenine esli wagt geçensoň, Selbinýaz gelnejem daşaryk çykdy. Indi garaňky hem gowy gatlyşypdy. Ýagyş sil dek guýýardy. Ýeriň palçygyndan ýaňa ädim äder ýaly däldi. Selbinýaz gelnejem tamdan ýapyşyp, ýuwaşjadan ýöreýärdi. Özem birsyhly bükülýärdi. Hyklaýardy. Häli-şindi durup, demini dürseýärdi.

Şeýdip barşyna ol tamyň arka ýüzüne aýlandy. Ýöne ol wagty bilen yzyna-da dolanmady. Öýden Gülälegiň aglaýan sesi gelip başlady.

Birhaýukdanam garaňkylykda hökürdäp, ýüpden boşan öküzi ýatladyp gelýän Mömün başlygyň göwresi göründi. Onuň ýanynda başyna don bürenen bir daýza-da bardy. Başy donly bolansoň, onuň ýüzi doly görnenokdy.

Başlyk daýzany yzyna tirkäp, ilki Selbinýaz gelnejemiň ýüne kürsäp urdy. Derrewem atylyşyp daşaryk çykdylar.

—Nirä gitdikä?—diýip, başlyk hüňürdedi.

Soňam ol okdurylyp, mellegiň bir çetinde haraba öwrülip ugran sygyr dölä girip çykdy. Başlyk girensoň, dölede ýagtylyk emele geldi. El çyrasy bar bolmaga çemeli. Ýa-da ol otluçöp ýakdy. Soň ýagtylyk ýitdi-de, başlyk daşaryk çykdy. Şundan soň olar iki bolup, tamyň arkasyna öwrüldiler.

Meniň gözümi aýyrman, daşaryk öwelip oturanymdanmy ýa-da özem bir zat syzdymy, Mamur eje maňa ýüzlendi:

—Näme bar, balam?

Men demim-demime ýetmän, ähli gören zatlarymy habar berdim:

—Selbinýaz gelnejem-ä ilki çykyp gitdi. Zordan ýöreýä özem. Soň başlyk bir daýzany alyp geldi. Selbinýaz gelnejemi gözleýäler...

—O çaga-da aglaýa!—diýip, Mmur eje aglaýjak-aglaýjak bolup gepledi.

Gülälek dynman çyrlaýardy.

—Çagasyny harlap, haramlyk edip ýör, süýdi ýanan!—diýip, Mamur eje ýene öz ýanyndan Selbinýaz gelnejeme sögündi.—Dogurjak bolýandyr bagtygara häzir!

Men Mamur ejäniň: «Dogurjak bolýandyr» diýen sözüne birhili bolup gitdim. Näme üçinligini biljek däl, şol wagt şu sözi men halamadym.

—Gülälegi bärik getiräýeýin?—diýip, men Mamur ejeden soradym.

—Bar, getir!—diýip, ol dessine razy boldy.

Men ylgap Selbinýaz gelnejemiň tamyna girdim. Gülälegiň bir özi bosaga ýapyşyp, çyrlap duran eken. Görüşmälimize esli wagt geçenem bolsa, ol maňa ellerini serip, derrew ýapyşdy. Biri alsa, razy bolarly, çagajyk. Onuň sojap-sojap aglaýşyna özümiňen bokurdagym dolup, gözlerime ýaş aýlandy. Men çagajygyň ýaňagyndan taýly gezek ogşadym-da, Mamur ejäniň ýanyna alyp bardym.

Mamur eje Gülälegi derrew gujagyna aldy.

—Wah, balamyň balajygy! Ne günler düşdi başyňa!—diýip, nalynjyrady-da, ol gyzjagazyň gözýaşlaryny süpürdi. Gapdalyndaky düwünçekden gantjagaz alyp, Gülälegiň eline tutdurdy.

Gülälek Mamur ejedenem gaçmady. Agysyny goýup, eline berlen gandy hütürdetmäge durdy.

—Balam!—diýip, Mamur eje şundan soň maňa ýüzlendi.—Gülälek jany men saklaryn. Sen başyňa meniň donumy at-da, bar, şol haramylara seret, näme edýäler!

Maňa geregem şudy. Derrew başyma mamur ejäniň donuny atdym-da, aýagyma kaloşymy geýip, tamyň arkasyna geçdim.

Tamyň arka ýüzünde, taýak atym aralykda uly peýwendi tudy bardy. Töweregine hyşa, ot-çöp biten biten bu tuduň kölegesinde ýaz aýlary Mamur eje sygryny daňardy. Selbinýaz gelnejem dagy şol ýerde eken. Özlerem uly gohdy.

—Bu çöp-çalamyň arasynda... ýylan-içýan bardyr... çaga bir zat bolar!—diýip, başlyk bilen garry daýza Selbinýaz gelnejeme ýalbarýardy.

Selbinýaz gelnejem janagyryly yňňyldap, olaryň ikisinem kowýardy:

—Gümüňizi çekiň. Dünýä inenden men muny bogup öldürjek!—diýip gygyrýardy.

Näçe ýalbarsa-da, Selbinýaz gelnejem diýen ederli däldi. Şundan soň Mömün başlyk çepiksije Selbinýaz gelnejemi çaga göteren ýaly edip, goluna aldy-da, sygyr dölä tarap ugrady. Selbinýaz gelnejem çabalanyp, baş bermejek bolýardy. Başlygyň ýüz-gözüne urýardy. Ondan birbada sypdy hem. Ýöne ol bükülip, özüni ýere goýberen çagy başlyk bilen başy donly daýza ony tutup, sygyr dölä dykdylar.

Derrewem dölede yşyk ýandy. Sygyr dölä barmaga welin, men milt etmedim. Süllümbaý bolup ezilsem-de, duran ýerimde durdum. Kän wagt geçmän, döle tarapdan iňňäleýän bäbegiň sesi eşidildi.

Men Mamur ejä tarap ylgadym. Ol meniň üst-başymy görenden, elini daldaladyp gygyrdy:

—Öýe gir! Gabyr bolsun şol. Gitme indi, gerek däl!

Men gapyda duran ýerimden:

—Sygyr dölede olar, o taýda bäbegem aglaýar!—diýip, daljygyp gepledim.

Mamur ejäniň gözleri hanasyndan çykaýjak boldy. Agzy birgeňsi gyşardy. Ýöne hiç zat diýmedi. Öňküsi ýaly ellerini gara keçä diräp doňup galdy.

Men ýene yzyma—dölä tarap ylgadym. Ýöne uzak ýöremeli bolmady. Başlyk döleden daşyna don dolanan bäbegi alyp çykdy-da, garaňkylyga siňip gitdi. Bäbek dynman iňňäleýärdi. Başlygyň yzysüre-de, hälki, başy donly daýza çykdy. Ýöne indi onuň başynda dony ýokdy. Barybir, garaňky bolansoň, men onuň nähili aýaldygyny bilip bilmedim.

Dölede yşyk öçmändi. Çaga bilesigelijiligi meni öz erkime goýmady. Nämüçindir, şol wagt Selbinýaz gelnejeme syn salasym gelýärdi. Onuň näme işleýänini görmek isledim. Baryp, döläniň agzyndan seretdim. Bir çüňkde meniň heniz görmedik çyram—dörtburçja täsin çyrajyk ýagty saçýardy.
Çybşylda üns sowan bolmaga çemeli, Selbinýaz gelnejem gözüni gapa dikip, göz-gülban bolup otyrdy. Ol meni görenden, eline ilen zatlary maňa tarap oklaşdyrmaga durdy. Özem çirkin sesi bilen aldygyna gygyrdy:

—Haram içaly ganjyk! Gepçi albassy! Men seni bogup öldirin! Sensiň meni ile peçan eden! Sen bolmadyk bolsaň, bu zatlary hiç kim bilmezdi! Güm bol!

Beýle sesi, gykylygy dogup-dörälim bäri görmändim. Zähräm ýarylyp, yzyma okduryldym. «Mamur ejäniň ýanyna barsam hem, Selbinýaz gelnejem geläýse, hökman bogar» diýip pikir etdim-de, öz öýümize, ejemiň ýanyna ylgadym. Selbinýaz gelnejemden gorkym ýagyşly garaňky gijäniň gorky-ürküsinem unutdyrdy.

Barsam, şol wagt kakam hem çölden gelen eken. Ejem meniň şalpy-şaraň bolan üst-başymy, palçyk aýaklarymy görende, gözlerini gorkuly tegeläp, ýerinden zöweldi:

—Mamur ejä bir zat boldumy?!

Men üşänimi şu wagt duýdum. Gagşamadan ýaňa geplänimde eňeklerim şakyrdady:

—Sygyr dölede Selbinýaz gelnejem bar... Mömün başlyk bilen bir daýza bäbek alyp gitdi...

Kakam syçrap ýerinden galdy. Olar maňa ýerime geçip ýatmagy tabşyrdylar-da, hasanaklaşyp, daşaryk çykyp gitdiler.

Men diňe düşege geçenimi bilýän. Uklapdyryn. Samrapdyryn. Üşedip, gyzdyrypdyryn. Gyzyl ot bolup ýanyp, agzyma uçuk gaýnap gidipdir... Bu zatlaryň hiç birinem meniň özüm duýmandyryn. Bu meniň ýagşyň aşagynda durup alan almytymdy…

Gözümi açyp özüme gelenimde, ejem görgüliniň: «Balam, diri!» diýip, meni gujaklap, horkuldap aglanyny bilýän. Şol wagt onuň näme üçin aglaýanyna-da düşünmändirin. Soň eşidip otursam, men bir hepdä golaý wagt bäri özüme bir gelip, bir gelmän, ýanar oduň içinde ýatypdyryn.

Ejem maňa aldygyna burçluja unaş, garaçorba bişirip berýärdi. Endam-janymy ergin geçi ýagy bilen suwaýardy. Şeýdip-şeýdip, men kem-kemden ysgyna geldim. Bir gün irden oýananymda has-da süňňüýeňil gopdum. Diňe biraz üsgürýärdim.

Nije wagt bäri Mamur ejäni görüp bilmeýänim meni alada goýdy. Şeýle bolansoň, men çaýymy hem içmän, ejeme ýüzlendim:

—Eje, men çaýymymamur ejäniň ýaýynda içäýeýin? Onuň ýanyna kän wagt gitmedimem-ä!..

Ejem birbada sesini çykarmady. Doganlarym biri-birine gözlerini tegeleşip seretdiler. Ýöne olaryňam hiç birisi kelam-agyz zat diýmedi.

—Çaýyňy bir iç entek!—diýip, ejem birhaýukdan soň jogap berdi.—Soň gidäýersiň!

Men ejemiň diýeni bilen ylalaşyp, çaý içmäge otursam-da, gyssagym özüm bilendi. Iki elini köne keçesine diräp, gymyldap bilmän oturan mamur ejäniň mensiz ýüreginiň gysjagyny bilýärdim. Oňa şu çaka çenli hem mensiz kyn bolanynam bilýärdim. Basymjak baryp, ony begendiresim gelýärdi.

Selbinýaz gelnejemiň gaharly keşbi ýadyma düşende bolsa, gitmäge çekindimem. Özüni yzarlanym üçin göräýdigi onuň meni ýene sylap goýmajagyny bilýärdim.

Tereziniň Mamur ejeli tarapy agyr geldi. Men çaýdan bolup, hasanaklap galdym-da, kaloşymy geýip, mamur ejäniňkä eňdim. Ýazyň hoştap howasy göwnüňi göterýärdi. Maýyjakdy. Töwerege gök maýsalar görk berýärdi. Dürli guşlaryň jürküldisine, onda-munda görünýän saryja, mawuja ýaz güllerine guwanyp, bökjekläp barýardym. Keýpiköklükden ýüregim ýarylaýjak bolýardy. Bu gözelligiň gadyry aýratynam näsaglap galanyňdan soň has-da üýtgeşik eken.

Owlak ýaly bökjekläp barşyma Mamur ejäniňkä nähili ýetenimem duýmadym. Gapysyna ýetip-ýetmänkämem, kükregimi ýaraýjak bolup gygyrdym:

—Mamur eje-e!

«Geleweri, balam!» diýen tanyş sesiň eşidilerine garaşyp, biraz kürtdürdim. Nämüçindir, ses çykmady. Bir erbet hadysa garaşýan dek, ýüregim jigläp gitdi. Ikinji gezek gygyrmaga het etmedim. Sebäbi Mamur eje diýen adam sesiňe ses bermejek adam däldi. Bu ýerde bir syr bardy.

Töwerege göz aýladym. Agaç sekiniň üstünde Mamur ejäniň köneje keçeleri, ýorganlary serilgi durdy. Öňki suw guýulýan bedre düňderilgidi. «Mamur eje sagalyp, içerisini çykaraýdymyka? Soňam bir ýerik gidäýdimikä?» diýen pikir kelläme gelende, diýseň begendim. Onuň ýerinden galmagy, elbetde, begençlidi.

Öňe atylanymam duýmadym. Ylgaşlap, beletje gapyma bardym. Gapy ýapyk. Daşyndanam ýüp bilen daňlyp goýlupdyr.

Jaýyň arka ýüzüne geçip, äpişgeden içerik seretdim. Öýüň içinde Mamur eje-de ýok, düşeklerem. Diňe köneje sandyjagy bilen peltelije çyrajygy dur. Içeri arassa süpürilip goýlupdyr. Dym-dyrslyk...

Men şondan soň öňkim ýaly, pişik basyşyny edip, Selbinýaz gelnejemiň tamyna tarap gadam urdum. Kowalaýanda-da, oňa ýetdirmezlik üçin özümi dürsedim. Ýöne howsalam biderek boldy. Onuň hem gapysy ýapylyp, ýüp bilen daňlyp goýlupdyr. Arkaýyn baryp, äpişgeden içerik seretdim. Äpişgede öňküje, güllüje tutam ýokdy, içerde goş-golamam. Düşeklerem ýokdy...

Bu ýerde bir zad-a bolupdyr. Yzyma ylgadym. Ejem dagy heniz çaýyny içip bolman eken. Kakam-a ukudanam turmandyr.

—Eje, Mamur eje-de ýok, Selbinýaz gelnejemem—diýip, men demim-demime ýetmän, daljygyp gepledim.—Ikisiniňem gapysy gulply, işiklerine-de ýüp daňlypdyr...

—Hawa, olar ýokdur...—diýip, ejem agras gepledi.—Indi öz öýümizde oýnaber. Ol ýere gitjegem bolma!

—Olar nirä gidipdir-ä?—diýip, men bilesigelijilik bilen soradym. Şol ýagyşly gijede Gülälegi Mamur ejäniň ýanyna eltemsoň, Selbinýaz gelnejem ikisi ýaraşandyrlar öýtdüm. Şol pikirim bilenem ejeme ýüzlendim.—Olar ýaraşypdyrlarmy? Bile gidipdirlermi?

—Hawa—diýip, ejem ýene agras jogap berdi. Soňam gaşlaryny çytdy.—Çaga diýeniň hemme zady biljek bolup ýörmez. Aýyp bolar. Indi kän gepleme-de, oýnaber!

Kakam hem turdy. Onuňam keýpi ýokdy. Agrasdy.

Öýlänler kakam ullakan mal soýýan pyçagyny alyp, ejem bilen bir ýerik çykyp gitdi. Menem olaryň yzyna düşdüm. Olar Mamur ejelere bardylar.

Ejem gapylardaky ýüpleri aýryp, Mamur ejäniň düşeklerini Selbinýaz gelnejemiň jaýyna ýazdy. Mamur ejäniň öz jaýyna bolsa, brezentdir şal düşekleri atyşdyrdy. Soňra gidip, goňşulardan üç-dört sany aýaly çagyryp geldi.

Şeýdip, ejem-ä aýallar bilen hamyr ýugrup, çörek bişirdi. Kakam bolsa bir ýerden getiren goýnuny soýmaga durdy.

Agşam başatgyçly aýallar, telpekli-telpekli adamlar geldiler. Üýşüp, bir zatlar okadylar. «Mamur eje pahyr gowudy» diýşip, kän gürrüň etdiler. Selbinýaz gelnejeme bolsa sögdüler. Abdylla kakamy ýatladylar. Aýallaryň käsi agladam.

Şol gije kakam Mamur ejelerde galdy. Ejem ikimiz gijäni aýaklap gaýtdyk.

Giç gelemizsoň, men köp ýatypdyryn. Şonuň üçin ejemiň haçan turup gideninem duýmandyryn.

Men oýanamsoň, Mamur ejelere gitmek üçin ýene köçä ylgamakçy boldum. Meni gyz doganym saklady:

—Gitme, gyz, saňa ejem baraýmasyn diýip gitdi.

—Barjak! Näme barman!—diýip, men jedirdedim.—Ömürem baryp ýörün-ä ol ýere!

Doganym: «Bärik gel!» diýen manyda maňa yşarat etdi. Men oňa golaýlaşdym. «Tutup goýbermän, saklajak bolýan bolaýmasyn!» diýen pikir bilenem arany gaty ýygyrman durdum:

—Näme, aýdyber!

Doganym pyşyrdady:

—Mamur eje ýogaldy, gyz! Şoň belli gününi edýäler bu gün... O taýda hemmeler aglaýandyr... gitme!

Şol wagt doganym ýumruk ýaly kesegi alyp, maňlaýyma ýelmäýen bolsa-da, bu habardan gowy bolardy. Ogul aýralygy sebäpli maýyp bolan betbagt Mamur ejäniň naýynjar keşbi göz öňüme gelende, ýaňaklarymdan ajy ýaşlarsyrygyp başlady hem bu habara gorkdum. Alasarmyk duýgular kalbymy mäjumlady.

Doganym gepiniň üstüni ýetirdi:

—Hol, ýagyşly gije, seniň üşäp, näsaglap gelen gijäň ýogaldy. Kakam dagy baranda, agzyny ýere berip, ýykylyp ýatan ekenmiş...

Meniň gynanjym ýüregime sygmady. Möňňürip aglap başladym. Özümem:

—Mamur eje-e! Mamur eje-e!—diýip, aglaýardym.

Özümi dünýede ýeke galan ýaly duýdum. Mamur eje bilen şeýle öwrenişenimdenmi-nämemi...

Doganym hernäçe ibermejek bolsa-da, men Mamur ejäniňkä gitdim. Barsam, şeýle bir adam köp eken. Başatgyçly aýallar-a içerde häli-şindi ses edişip aglaşýardylar. Daşardaky erkek kişiler bolsa, başlaryny aşak salşyp otyrdylar...

Başatgyçly aýallaryň içinden ejemi gözledim. Ýöne kimiň-kimdigini biler ýaly däldi. Hemmeler başatgyçlaryny berk sümrüşip, ters bakyşyp otyrdylar.

Şeýle bolansoň, men Selbinýaz gelnejemiň jaýyndaky aýallaryň bir çetinde ornaşdym-da, agymy dowam etdim. Gynanjymdan ýüregim çat açyp barýardy. «Mamur eje-e!» diýibem, birsyhly gygyrýardym.

Gapdalymda oturan aýallaryň biri egnimden emaý bilen tutup, pyşyrdap maňa ýüzlendi:

—Balam, bu ýere çagalara gelmek bolmyýa... Bar, gyzym, öýüňize gaýt! Ejeňem barar agşamlyk...

Men bialaç gaýtmaly boldum. Agşam ejem geldi. Kakam bolsa ep-esli wagt Mamur ejäniňkiden girip-çykdy.

Soň Mamur ejäniň kyrky geçdi, soň ýyly... Ine, şeýdibem, ol hakdaky gürrüňlerem kem-kemden azalyp ugrady...

Kakam bilen ejem onuň ýorunjasyny orýardylar, gapysynda mal daňýardylar. Mellegine ol-bi ekinem ekýärdiler.

Mamur eje ýogalansoň, oba ýene bir habar ýaýrady. Mömün başlyk öldi. Ony bir gürrüňçilikd-ä: «Öldüripdirler» diýýärdiler, bir gürrüňçilikde-de: «Öwlüýäli meýdandaky» tutlukda özi asylyp ölüpdir» diýýärdiler.

Men bu gürrüňlere aň ýetirerden ýaş bolamsoň, nämäniň-nämedigini anyk bilemokdym. Ejem dagy bolsa goňşular bilen ol hakdaky gürrüňi gozgadyklary: «Bigünäni aglatsaň, iliň ojagyna kast etseň, ondan gowyny görermiň!» diýişýärdiler. «Ony Mamur ejäniň gargynjy tutdy» diýýärdiler.

Başlyk ölensoň, kakam hem çöle gitmesini goýdy. Öňküsi ýaly kolhozda suwçy bolup işläp başlady.

Aýlar-ýyllar kerwen gurap ötüp durdy. Menem indi okuwa gatnaýardym. Ýaz kanikulynyň bir gününde ejem çetkiräk obalaryň birine toýa gitjekdigini aýtdy. Menem ýene ondan galmadym.

Toý gyz toýy eken. Biz baranymyzda, heniz gelnalyjy gelmän eken. Her kim gelnalyjyny görjek bolup, daşarda yzan-da-çuwandy. Ulugyzlar topar-topar bolşup, sülmüreşip durdular. Aýallar bolsa onda-munda ikibir-üçbir bolup oturyşlaryna gybat edýärdiler. Çagalar dabanlaryna ot basylana dönüşip, ylgaşýardylar. Gazanlaryň başynda nahar bişirişip duran erkek kişiler güsürdeşip, her gezek gapdallaryndan ötüşip duran çagalara haý-küş edýärdiler:

—Haýt, gazana gaçýaňyz, garagollar! Baryň-aýt, aňyrrakda kowalaşyň!

Ejem ikimiz ilki içerik girip, çaý-çörek iýdik. Soňra bizem il ýaly, gelnalyjyny görmek üçin daşaryk çykdyk. Ejem çeträkde, iküç ýaşlar töweregindäki oglanjygy gujagyna alyp, ylgaşýan çagalara seredip oturan aýalyň ýanyna ugrady:

—Ogulmeňli ýaly-la ol...—diýip, ejem ýöräp barşyna özbaşyna gepledi. Baryp gujagy çagaly aýal bilen salamlaşdy-da, diýen sözüni ýene gaýtalady.—Ogulmeňli ýaly-ladiýip geläýdim, asyl, özüň ekeniň, gyz! Saglykmy, gurgunçylykmy?..

Ogulmeňli diýen aýal ejemiň şelaýynlygyna äwmän, agras gepledi:

—Şükür... Aý, şu çaga içerde saklatmady-da... çykaýdyk...

Oglanjygyň egninde nagyşlanyp tikilen birgeňsije gyrmyzy donjagazy, başynda akja telpejigi bardy. Biljagazy ýüpek ýaglyk bilen guşalypdyr. Özem şeýle eýjejikdi, gowujady. Garagollyklaryndan bir ýerde durup bilmän, güpürdeşip, at salşyp, itnişip ýören çagalara hezil edip seredýärdi.

—Bujagaz agtyjagyňmy?—diýip, ejem oglanjygyň donunyň synyndan çekip, Ogulmeňli daýza ýüzlendi.—Gowuja donam tikipdirler muňa.—Soňra ejem çaga gep goşdy.—Tüweleme, donuňy kim tikdi, hä?

Oglanjyk ejeme çala nazar aýlap goýberdi-de, ýene ünsüni çagalara gönükdirdi.

Ogulmeňli daýza uludan dem aldy. Gözowalarynda ýaş damjalary buldurady:

—Agtygym däl bi... Mömün pahyryň oguljygy...

Bu habara ejem birhili boldy. Eline kakylan dek, oglanjygyň donunyň synyny birden goýberdi-de, biraz yza süýşdi. Näme diýjegini bilmedik bolmaga çemeli. Birbada gepläbem bilmedi.

Ogulmeňli daýzanyň ýaňaklaryndan gözýaşlar togalanyp-togalanyp gaýtdy. Ol töwerekden ejap edip, eýlesine-beýlesine gabak astyndan syn saldy-da, aýalary bilen aldygyna gözýaşlaryny süpürdi. Soň çagajygyň eginlerini sypady:

—Arslan jan bi... Bir ady Ýagmyr... Ýagyşly gijede bolansoň, Ýagmyram diýäýýäs... Ýetim galdy bi çaga... Menden başga hossary ýok indi muň...

Ejem henizem geplänokdy. Ogulmeňli daýzanyň «ýagyşly gije» diýen sözi hem-de Mömün başlygyň adyny ýatlamagy meniň hyýalymy uzaklara alyp gitdi. Göz öňümde Selbinýaz gelnejemiň ýagyşly gijede bolup barşy janlandy. Mamur ejäniň sygryny daňýan tudy, sygyr döledäki waka, başy donly aýal bilen Mömün başlygyň bäbegi alyp gidişleri ýadyma düşdi...

Men haýran galmadan ýaňa çagadan gözümi aýryp bilmedim. Çagajygyň hem ýaňagynda hut Mömün başlygyňky ýaly meňi-de bardy. Ýöne entek ol meň uly däldi. Misli galam bilen garaja nokat basylan ýalydy. Mömün başlygyňky ýaly meň Ogulmeňli daýzada-da bardy. Ejemden soramasam, men Ogulmeňli daýzanyň başlygyň nämesidigini bilip biljek däldim welin, çagajygyň-a başlygyň ogludygyny duýdum.

Görüp otursam, şol ýagyşly gije Selbinýaz gelnejemiň ogly bolan eken...

Nämüçindir, Ogulmeňli daýza entegem gözlerinden boýur-boýur ýaş dökýärdi.

—Goýaweri, Ogulmeňli, töwerekdäkiler näme diýer toýda aglap otursaň!—diýip, ejem oňa ýüzlendi.—Boljak işdir-dä...

—Boljak iş däldi ol—diýip, Ogulmeňli daýza agysynyň arasynda hüňürdedi.—Boldurdylar... Doganjygymy siziň obaňyzyň adamlary uklap ýatyrka, urup-urup, ganara salyp alyp gidipdirler... Soňam öwlüýäniň içinden asyp goýupdyrlar... Seňňem adamyň barmyş içinde...

Ejem ýylan görene dönüp tisgindi. Ýüzi ak tam bolup, dodaklary gahardan titredi. Sesi gaharly çykdy:

—Goýaweri, Ogulmeňli! Ol asyl ýeke günem öýden gitmese näme! Ýalan gürrüňdir. Ony meň adamymy öldürjek bolsa, öň görmän ýörmi!

—Gitjek ýerini saňa aýdyp durmy ol!—diýip, Ogulmeňli daýza-da öz gepini gögertmäge çalyşdy.—Daňdanyň ümüş-tamşynda ýigrimä golaý adam bolup barypdyrlar...—Ogulmeňli daýza ýene aglamjyrady.—Doganjygym... Ogul-ogul diýip, nije ýyllar bäri... Ogla ýüzi düşenje halatam... Özi barka, aýalam doganjygymyň dabanyny ýalardy... Öldi welin, bujagazam meň üstüme taşlap gitdi... Seretmedi...—Şeý diýip, Ogulmeňli daýza ýene çagajygyň eginlerini sypady...

Ogulmeňli daýzanyň sözleri ejemiň gaharyny gowy getiren bolmaly. Ol sesini sandyradyp:

—Aý, oglam öz halal aýalyňa dogurtmaly-da, Ogulmeňli... Mamur eje ýaly betbagtyň...

Ogulmeňli daýza ejemiň sözlerini soňlatmady:

—Meň doganyňm özi abat aýalyň gapysyndan barýan däldir... Esreýän jelepleň yzyndan ylgaýandyr!

—Biljek däl!—diýdi-de, ejem uludan dem aldy.—barybir, Abdylla ýaly ýigidiň maşgalasyna ýanaşmaly däldi...

Doganynyň ölümine jany has ýanan bolmaga çemeli. Ogulmeňli daýza soň agzyna gelenini diýip goýberdi:

—Başlyk adamdyr-da! Islän aýalynyň ýanyna barar! Nesip bolsa Arslan jan bir ulalsyn bakaly, siziň bütin obaňyzy gyrdyraryn!

—Biderek günä göterme, Ogulmeňli—diýip, ejem pessaý gepläp dowam etdi.—Biziň obamyzyň adamlaryndan seň doganyňa zelel ýeten däldir, eger şeýle bolan bolsa, höküwmet adamlary ýöne goýarmydy! Doganyň ölüminiň sebäbi başga zat bolaýmasyn?!

—Ýok! Başga zat däl! Siziň obaňyzyň adamlary! Diňe şolar!—diýip, Ogulmeňli daýza eňegine tutup sandyrady.—Beýle iş etmegi başarýan adamlar höküwmedi saklamagam başarandyrlar.

—Sen diňe göwnügaralyk edýäň, Ogulmeňli!—diýip, gaýtalady-da, ejem turmak bilen boldy.—Biz-ä toýa geldik, sögüşmäge gelemzok.—Şeý diýip, soňra ejem maňa ýüzlendi.—Hany, ýör, gyzym, gelnalyjy göreli... Çagalygymda bilen önüp-ösenimiz, tanyş ýüzüm diýdim-de sowlaýdym.

Ejem sözüni tamamlap-tamamlamanka, atbaşylaryň gohlary gelip ugrady...

Gyzy alyp gidenlerinden soň, nahar iýip, öýe gaýtdyk. Ejem ýolda-da Ogulmeňli daýza özbaşyna käýindi:

—Aslynda doganyň Mömün bolsa, sen ondan ibaly bormuň diýsene! Aslynda ganyňyzda gowulyk bolan bolsa, beýle haram işler ýüregiňize siňermidi diýsene! Ana, haram bolsaňyz... Almytyňyzy aldyňyz dälmi! Indi serediber doganyňdan galan binika çaga! «Asly ýamanlardan ýagşylyk çykmaz!» diýip, aýdyp geçipdir-ä Magtymguly şayram...

—Eje, eje, şol oglanjyk Selbinýaz gelnejemiň oglumy?—diýip, men bilesigelijilik bilen ejemden soradym.

Ejem al petimden aldy:

—Bir ýerde gepläýmegin! Utanaňokmy, çaga halyňa şoň ýaly gürrüňleri sorap ýörmäge!

Men sowalymy bes etmedim. Bilesigelijilik öz erkime goýanokdy:

—Ogulmeňli daýzany nireden tanaýaň?

Bu gezek ejem maňa jogap berdi:

—Ol meniň obadaşym... Babalaň obasyndan... Men seň ýalyjak gyzjagazkam, ol ep-esli bolan ulugyzdy...

—Ol Mömün başlygyň nämesi?—diýip, men ýene soradym.

—Iň kiçi jigisi!—diýip, ejem jogap berdi...
***

Ine, şunuň bilen Mamur ejeli, Mömün başlykly wakalar, gürrüňler tamam boldy. Ýatdan çykyşyp ugrady. Ýöne meniň bir özüm bolup geçen wakalary käte hyýalymda ýatlamaly bolýardym. Sebäbi men ese-boýa galyp, joralarym bilen häli-şindi toýa, şähere gidýärdim. Şonda Arslanjygy yzyna tirkäp ýören Ogulmeňli daýzany görýärdim. Ýöne olar barada hiç kimiň ýanynda dil ýaramokdym.

Soňabaka olar hem sataşmasyny goýdy.

Men orta mekdebi tamamlap, uniwersitete okuwa girdim. Üçünji kursy tamamlanymyzdan soň, biz Pöwrizede, pioner lagerinde pedagogik praktika geçmelidik.

Kursdaş joralarymyz bilen bellenen lagerimize bardyk. Lageriň naçalnigi Lidiýa Iwanowna gyzlary ikibir-ikibir toparlara berkitdi. Meni bolsa Patma diýen joram bilen bölünişigiň iň soňuna alyp galdy. hemmeler gidensoň, biziň bilen aýratyn gepleşdi.

—Sizi berkitjek toparymdaky çagalar ýetim çagalar—diýip, ol ýagdaýy mälim etdi.—Çagalar öýlerinden gelenler. Gaty mylakatly, hoşamaý boluň...

Şeý diýip, ol bize çagalaryň dokumentleri ýerleşdirilen papkany görkezdi.

Biz ilki spisok bilen tanyşdyk. Men şu ýerde Mömün başlykdyr Selbinýaz gelnejemli wakalary hyýalymda janlandyrmaly boldum. Maňa berlen spisoklaryň içinde «Mömünow Arslan» diýen at-familiýa bardy. Adresi-de biziň raýonymyz, kolhozymyz... Tejeniň çagalar öýünden getirilen.

Ýüregim jigläp gitdi. Basymjak çagalary görmäge howlukdym. Ýöne olary bu wagt görübem boljak däldi. Olar uklap ýatyrdylar...

«Şoldur, hökman şol bolmaly!» diýen pikir ýüregime bükgüldi salýardy. «Adres tanyş ýer ahyry!».

Ine, durmuşda mydama şeýle. Kimdir biriniň seresapsyzlygy, kellesizligi üçin soň başga biri ýanmaly bolýar. Näme üçin betbagtçylyk diňe ony döredýän adamlaryň öz başyndan guýulmaýarka?!

Men indi durmuşyň ak-garasyna düşünip ugradym. «Näme üçin Selbinýaz gelnejem şeýle iş etdikä? Näme üçin iň bolman, ol çagajygyny bir öz ýany bilen äkitmedikä?» diýip, birsyhly oýlanýardym. Durmuşda sowal kän. «Nämüçinler» meni iýip barýardy...

Çagalaryň oýanaryna şeýle bir howlukdym.Garaşýan çagyň wagtyňam süýşmeýşini diýseňiz-läň!

Göwnüme süýşmeýän ýalam bolsa, wagtdan ýyndan zat ýok. Ýaňy dälmi, çagajyk wagtymyz... Şu gün meniň ýüregimi gürsüldedip duran ýagdaýyň döremegine sebäp bolan wakalaryň hem bolany ýaňy dälmidi...

Sagat dördem boldy. Pioner surnaýynyň sesi çagalary örüzdi. Deň-duşlaryndan uzyn boýy, boldumly göwresi bilen saýlanyp duran, on üç-on dört ýaşlaryndaky ýetginjek derrew meniň gözüme ildi. Onuň sag ýaňagyndaky meňjagaz öňkülerine görä ulalypdyr. Çaga dyrnajygy ýaly. Ýetginjegiň ak ýüzi, göz-gaşlary, göni burny Selbinýaz gelnejeme çekiýdir. Daýawlygy welin, kakasy! Damarlarynda-da ata ganynyň at çapýany bildirip durdy. Ol bir ýerde dek durup bilenokdy. Hasanaklap, bir eýläk geçýärdi, bir beýläk. Ýanyndakylary käte eli bilen kakyp goýberýärdi, käte aýagy bilen ýollaryny saklap büdredýärdi... Şeýdip barşyna-da, gözlerini elek-çelek edip, töweregine aýlaýardy. Bolşuny hiç kim görmeýändir öýdýärdi. Meniň gözüni özünden aýyrmaýanymdan onuň habary ýokdy.

Meniň oňa birbada ýüregim awady. Ykbalyna gynanyp, gaňşyrawugym tütäp, gözlerime ýaş aýlandy.

—Saňa näme bolýar?—diýip, joram Patma gözlerini tegeläp, maňa ýüzlendi.

Näme jogap bereýin!

—Aý, hiç. Birhili, ýüregim awaýdy bulara—diýen boldum.

Meniň gözýaşymy Lidiýa Iwanowna-da duýupdyr.

—Gyzlar! Ine, beýtmek bolanok! Siz olaryň derdini gozgarsyňyz!—diýip, ol gaharly pyşyrdady.—Dogumlyrak boluň!

Men Arslana çagalardan aýratyn hiç zat diýemokdym. Näme diýeýin! Ýöne munuň hut şol ýagyşly gijede dünýä inen Arslandygyny duýdum.

Oňa nähilidir bir kömek edesim gelýärdi. Ýöne ol hiç wagt kömege mätäç bolanokdy. Iýmeli-içmeli wagtam hakyny gidirenokdy. Orun almaly bolanda-da. Gaýtam, beýlekileri urup, bizden bukulyp, özüni gözledip iş berýärdi. Saçyndan çekip, gyzlary agladýardy. Gaharymyzy getirýärdi. «Beýle-de bir nesle häsiýet geçme bor eken» diýip, men gahar bilen içimi gepledýärdim.

Bir günem ol gyzlaryň biriniň saçyndaky lentasyny alypdyr. Gyzjagaz ony kowalaýardy. Aglap, lentasyny aljak bolýardy. Arslan bolsa çöpüň başyna daňlan lentany pyrlap, iki ýana gaçýardy.

Men onuň ýanyna baryp, lentany alyp, gyzjagaza berdim-de, ýetginjegiň özüni kölegedäki skameýkalaryň birine alyp geldim. Ol gulagasyjylyk bilen meniň ýanymda oturdy.

—Gyzlary aglatmak bolmaýar-a, Arslan—diýip, men hoşamaýlyk bilen oňa ýüzlendim. Soň ýene bir zatlar diýjek boldum.

Ýöne ol meni gepletmedi-de, haýran galar ýaly zatlary diýmäge başlady:

—Hemmelerem aglatmak bolýar! Hemmeleri urmaly, öldürmeli, aglatmaly!

Onuň bu sözlerine üstüme ýylan zyňlan ýaly boldum.

—O näme üçin?—diýip, geň galyp soradym.

—Sebäbi adamlar meniň ejemi, kakamy öldüripdirler ahyry!

Ýüregim jigläp gitdi. Indi mende munuň Mömün başlygyň ogly Arslandygyna birjigem şübhe galmady. «Häk, Ogulmeňli daýza eýýäm çaganyň aňyny zäherläp ýetişipdir-ow!» diýip, içimi gepletdim.

—Seni biri aldapdyr, Arslan jan—diýip, men ony köşeşdirmäge synanyşdym.—Heýem, bir adamlar biriniň ejesini-kakasyny öldürip bilermi!

—Ýalan! Siz meni aldajak bolýaňyz!—diýip, ol sesine bat berip gygyrdy.—Adamlar meniň ejemi, kakamy öldüripdirler. Maňa babuşkam aýtdy.—Ýetginjegiň gözleri gazap bilen ýandy.—A meniň ejemi-kakamy nähili göresimiň gelýänini siz bilýäňizmi? Meniň näçe aglanymy siz bilýäňizmi?

Men çydam edip bilmedim. Heniz durmuşyň nämedigini bilmänkä ýanan ýetginjegiň sözlerini diňlemäge çydam edip bilmedim. Onuň gazaply ýanyp duran sowally nazarlaryna bakyp oturmaga çydam edip bilmedim. Gözlerimden biygtyýar dökülen ýaşlara erk edip bilmedim. «Selbinýaz gelneje, gelneje! Sen eden işiň nähili çökderdigini bir bilsediň! Sen nije adamy ýakandygyňy bir duýsadyň!» diýip, hyýalymda birsyhly gaýtalaýardym...

—Arslan jan!—diýip, bokurdagym dolup durşuna men ýetginjegiň egnine elimi goýdum-da, töwerekde oýnaşyp ýören çagalara nazar aýladym.—Olaram seň ýaly ejesiz-kakasyz ahyry! Olaram ýetim-ä! Olaram ýeke wagtlary seň ýaly, ejelerini-kakalaryny göresleri gelip, aglaýandyrlar! Üstesine, senem urup aglatsaň, näme bolar, hä?

Ol gözlerine pikir jemläp, meniň ýüzüme bakdy. Soňam:

—Ladna! Indi olary urman!—diýdi.

Men okumyň nyşana degip ugranyna begendim. Onuň uguny ýekelemäge başladym:

—Seniň babuşkaň ady kim?

—Ogulmeňli—diýip, ol başyny aşak salyp oturyşyna pessaý ses bilen aýtdy.

—Onuň özi nirede?

—O-da öldi...

—Wah-eý...—diýip, men Ogulmeňli daýzanyň ölümine diýseň gynandym.—Haçan?

—Aý, bir wagt!—diýip, Arslan elini kelemenledip goýberdi.

—Seni çagalar öýüne kim getirdi?

—Babuşkam ölensoň, mugallymlarym iberdiler...

Birbada ikimizem dymdyk. «Başdan ile meňzeş dogulmadyk çaganyň soňam ibaly bolmazmyş» diýilýän gürrüňler çynmyka eýsem?» diýip, men içimi gepletdim. Gaharynyň köşeşeri ýaly, öňki pikirlerinden üýtgär ýaly, häzir Arslana bir zatlar diýmegiň gerekdigini bilýärdim. Ýöne näme aýtjagymy bilemokdym. Heniz beýnisi bekemedik çaga dyrnak ýaljak ters sözüňem birhili täsir etmegi mümkindi.

—Hiç kim hiç kimi öldürmeýär, Arslan jan!—diýip, men ýetginjege täsir etmek niýeti bilen ýene söze başladym.—Käte, ýaraman, adamlaryň özleri ölýäler... käte bolsa...

Arslan ýene meniň sözümi böldi-de:

—Siz ýalan sözleýäňiz!—diýip, dogum bilen ýanyp duran nazaryny maňa gönükdirdi.—Hana, Wolodýaň kakasynam adamlar urup öldüripdirler. Hut öýlerinde... Nahar iýip otyrkalar, gelipdirler-de, urup-urup öldüripdirler... Wolodýaň özem gözi bilen görüpdir...

Men beýle çagany ömrümde ilkinji gezek görýärdim. Şonuň üçin näme diýjegimi bilmän, aljyradym.

—Belki, Wolodýaň kakasynyň özem öň birini urandyr—diýip, men ahyry bir tutaryk tapdym.—Soň olaram ar alandyrlar... Eger Wolodýaň kakasyöz ogluny gowy gören bolsa, erbet adamlar bilen urşup ýörmän, öýünde bolardy, ogluna serederdi, şeýle dälmi?

Arslan uludan dem aldy. Nazaryny uzaklara dikdi.

—Bilmedim...—diýdi.

Onuň bolup oturyşy durmuşyň köp sowalynyň öňünde ugur tapman, aljyrap duran epeý adama çalym edýärdi. Çaga diýer ýaly däldi. Ol birhaýuk pikire batansoň, maňa ýüzlendi:

—Siz näme, meň kakam erbet bolandyr öýdýäňizmi?!

—A, belki, seň kakaň ölenem däldir—diýip, men gepi başga tarapa sowdum.—Bilýäňmi, käte ejesi-kakasy ölendir öýdülen çagalaryň hossarlary bir ýerden çykaýýaram!

—Aý, ýok, meň kakam ölen bolmaly!—diýip, ýetginjek meniň bu gepime imrinmedi.—Taşlanan çagalaryň ejesi-kakasy çykýa bir ýerden. Meniň kakamyň ölenini bolsa, babuşkam görüpdir... ony men kiçijik bäbekkäm, adamlar tutdan asypdyrlar...

«Ähli zady änigine-şänigine çenli aýdyp, çaganyň aňyny bulaşdyrmak nämä gerek bolduka?» diýip, men Ogulmeňli daýzany ýatlap, içimi gepletdim. «Beýle erbet daýza eken-ow!».

—Ejeňi nädip öldüripdirler?—diýip, men ýetginjekden soradym.

Arslan baş ýaýkady:

—Bilmedim. Ony babuşkam aýtmaýardy. Diňe «öldürdiler» diýýärdi...

Maňa Arslanyň pikirini üýtgetmäge ýapyşalga tapyldy.

—Ana, gördüň gerek!—diýip, men ony ynandyrmaga durdum.—Babuşkaň ýalan sözläpdir. Eger bilýän bolsady, ejeňňem nädip ölenini aýdardy... A, belki, ol ölenem däldir... A, belki, kakaňam diridir...

Arslanyň gözleri ýene gaharly ýandy. Dodaklary tirpildedi:

—Siz näme, olar meni taşlandyr öýdýäňizmi?—Soňam ol meniň şeý diýmegimi islemeýändigini duýdurdy.—«Taşlanypdyr» diýlenden-ä, «ölüpdir» diýlen gowy... Ene-ata çagasyny halaman, bizar bolup taşlasa, erbet... Beýle bolsa, ulalaýsam, men olary tapyp öldirin!

—Ýok, sen taşlanan dälsiň!—diýip, men ýene aljyradym. Birdenem kelläme bir gowy pikir geldi.—Heý, seň ýaly çaganam bir taşlarlarmy! Ýöne bilýäňmi, köp ýerde ýer yranýa... ýa-da ejesi-kakasy näsaglap keselhana düşende, çagany wagtlaýynça birine seretmäge berýärler... Käte bolsa çaga ogurlanaýýaram... Ine, şeýdibem köp çagalar hossarlaryndan jyda düşýärler...

Bu diýenlerim ýetginjegiň ýüregine jüňk boldy öýdýän. Ol ýene eginlerinden dem aldy:

—Ullakan bolanlarynda, oglanlar-gyzlar gazetlere ýazyp, ejelerini-kakalaryny gözleýäler. Tapýanlaram bolýa... Menem ulalaýsam, hökman ejemdagyny gözlärin...

Men oňa:

—Şeýtgin, Arslan jan!—diýmekden başga söz tapmadym.

Ýetginjegiň bu sözlerine diýseň kän wagt ýüregim aglady...

Şol günki gürrüňçilikden soň Arslanyň häsiýeti bütinleý üýtgedi. Ol diýseň ýuwaşady. Köplenç, pikire batyp, bir özi içini hümledip gezýärdi. Köpçülige kän goşulanokdy. Uzagrakda oturyp, köplenç, maňa sereder oturardy. Onuň mähir, hossar küýseýäni mese-mälim bildirip durdy.

Bir aý bolup, biz yzymyza dolandyk. Arslan dagy bolsa galdylar. Meniň bilen hoşlaşanda, göwnüme bolmasa, ýetginjegiň gözlerinde ýaş buldurap giden ýaly boldy.

—Okuwymy gutarsam, hökman seni gözläp taparyn. Arslan, ikimiz dogan bolup gatnaşarys, bolýamy?—diýip, men ony köşeşdirmäge synanyşdym.

Ol hiç zat diýmän, gül-gülälekli baglaryň içine ylgap gitdi...





***

Men ýüregime täsir eden bu waka hakda öýde ejeme gürrüň berdim. Selbinýaz gelnejemi gözläp, oňa-da ýagdaýy aýdaýmalydygy hakdaky pikirimi ýaňzytdym:

—Barybir, öz çagasy, Ogulmeňli daýza ölen bolsa, goý, ýygnasyn ogluny!

Meniň diýýänlerime ejem ör-gökden geldi.

—Kakaňa bir aýdaýma, gahary geler!—diýip, howsala düşdi.—Selbinýaz gelnejeňdenem gördüm-bildim ýok. Onsoňam ýygnajak aýal öň taşlamazdy ony. Iň gowusy, goşulma! Dünýede ýanan kän. Haýsy biri üçin ýanyp gezjek! Ykbal işidir bi zatlar!

—Çagada näme ýazyk bar!—diýip, men gaharlandym. Iň soňky pursatda gözlerini ýaşlap galan Arslan göz öňüme geldi.—Eje, gel, bolmasa şony özümiz ýygnaly!

Ejem elini ýakasyna ýetirdi:

—Sen däliräpsiň öýdýän, gyzym!—Ejemiň sesi sandyrap çykdy.—Onuň atasy-ha Mamur ejäniň öýüni bozdy... Il-günden utanmady! Ogly näme bolar öýdýäň?! Şoň ýaly adamyň çagasyny kakaň gapydan getirdermi?! Gurt çagasyndan ekdi bolmaz!

—Oň ýaly adam, muň ýaly adam!—diýip, men gözi ýaşly Arslany unudyp bilmän durşuma, gaharly gygyrdym.—Haramzada üçin çagada näme günä bar! Çagada näme ýazyk bar! Seň diýýän zatlaň ol neresse dünýä-de inmänkä boldy ahyry!

—Barybir, onda şol atanyň gany bar!—diýip, ejemem gygyrdy. Soň bolsa meni diňlemegem islemedi. Elini silkip, ýanymdan turup gitdi.

Şunuň bilen birbada Arslanly gürrüň galdy. Ýene günler-aýlar kerwen gurady...

Doganymy öýerip, kakam Mamur ejäniň melleginden täze jaý salyp, şol ýerik göçürdi. Onuň oglunyň adyna-da Abdylla goýdy. Bu aralykda men hem uniwersiteti tamamlap, respublikan gazetleriň birinde işe başladym.

Komandirowka bilen dürli raýonlara gidýärdim. Habarlar ýazýardyk. Bir gezek ýolum Tejeniň üstünden düşdi. Men Arslanyň ýagdaýyny bilip geçmegi ýüregime düwdüm. Bardymam. Ýöne oňa duşup bilmedim. Sekizýyllygyň şahadatnamasyny alansoň, ony Daşkende—tehnikuma okuwa iberen ekenler.

Her zadam bolsa, ýetginjegiň durmuşyň özbaşdak ýoluna göni gadam basanyna begenip gaýtdym.



***

Şondan soň dört-bäşýyla golaý wagt geçipdi. Bir gün meniň adyma bir galyň bukja geldi. Bukjanyň daşynda haty iberýäniň adresi ýokdy. Şeýle bolansoň, onuň kimdendigini bilmek üçin, bukjany howlukmaçlyk bilen açdym. Gözlerime ynanmadym. Neneň ynanjak! Haty iberen Selbinýaz gelnejem bolsa nätjek! Nije ýyllar bäri dereksiz ýiten adamdan gelen hata derrew imrindim. Hatyň mazmuny şeýledi: «Nunna jan! Tüweleme! Sen-ä gazetçi bolup gitdiň. Her bir ýazýan zadyňy okap oturandyryn. Öň «Öwezowa» bolup ýazýadyň. Soňky wagtlar familiýaňam-a üýtgedi. Durmuşa çykdyň öýdýän. Familiýaň üýtgänine üç-dört ýyl-a boldy. Sen indi ene-de bolansyň. Ine, sen meniň durmuşyma indi düşünersiň! Şonuň üçin hem saňa ähli zady ýazmagy makul bildim. Nunna jan! Hem senden uly haýyşym bar. Şol haýyşymy senden özge bitirjek ýok. Senden başga hossarym ýok, Nunna jan! Ömrüňde bir gezek meni bagyşla-da, gaýrat edip, kömek et!

Haýyşym hakda soň. Ilki başymdan geçeni gürrüň bereýin...

...Seniň top ýaly togalanyp, yzymy yzarlaýanyňy men duýýadym, Nunna jan... Muny senden Mamur kempiriň haýyş edýäninem bilýädim... Nätsin betbagt. Onuň gününi hiç kimiň başyna salmasyn... Dogrymy aýdaýyn, men onuň ýagdaýyna diýseň gynanýadym. Ömrüm ötýänçä, onuň guly bolup gezjekdim! «Onda näme üçin üýtgediň?» diýersiň, Nunna jan! Birbada özümem duýman galypdyryn... Hemmesine Mömün başlyk günäkär. Hudaýym, wezipesine, baýlygyna baýrynyp, gelin-gyzlary azdyrýan näletkerdeleriň ýedi arkasyna nälet bolsun!

Başlyk bir gün gelip, halymy sorady... Ýene bir günem: «Gerek zadyň bolsa, aýt, hor bolma!» diýdi. «Başlyk halymy soraýa» diýip, gaýtam monça bolupdym. Göwnümde hiç hili zat bolmasa näme! Wah, başdanjyk ýagdaýlaryň şeýledigini size aýdaýsam bolmyýamy! Şeýdäýen bolsam, kakaň ähli zady saýhallardy wagtyndajyk. Hany, ol wagt mende beýle dury akyl!

Günleriň bir güni bolsa, ol maňa bir penej pul oklap geçdi. Bir günem delje mata iberdi. Bir günem bir adamdan un iberipdir... ýeri, şol zatlara näme üçin el uzatdymkam?!

Dogrusy, başyň boş, gussaly halda gezip ýörkäň, şeýle hoşamaýlyk basym özüne çekýän eken... Üstesine-de, ýaş wagtyň... bol-telkiligiňem ýok wagty... Soňabaka başlygyň özüme üns sowmasy meniň üçin elýetmez bagt ýaly bolup göründi... Soň görüp otursam, bagt ilki sataşanyň ojagyny abraý bilen saklamakda eken, Nunna jan!

Men hakda haçan bolsa-da,bir wagt ýaz-da, hemmelere gürrüň ber. Goý, indiki nesliň içinde bir meniň ýaly wezipä göz gyzdyran bolmasyn! Ýöne dirikäm bir ýazmaweri! Masgara bolup, il gözünden düşmekden gorkýan. Ynsan üçin iň agyr jeza şol eken. Men ony bir gezek başymdan geçirip gördüm. Şol meniň bütin ömrüme ýeterlik boldy!

...Hawa, Nunna jan, dünýede her hili adamlar bar eken... Bir gün öýlänler goňşy oba bilen araçäkdäki atyzda işläp ýörkäk, meniň ýanyma bir kempir geldi. Ol maňa: «Yzyma düş, seni başlyk çagyrýa» diýdi. Başlyk çagyrsa, kim boýun towlar! Bir mesele ýüze çykandyr öýtdüm. Iş buýruljakdyr öýtdüm. Düşdüm kempiriň yzyna. Goňşy obaly aýal eken. Öz öýüne eltdi. Şol ýerde-de Mömün başlyk otyr eken. Çaý-çörek hödür etdiler... Soň başlyk hal-ýagdaýymy sorady... Garaz, Nunna jan, şol gün men ele düşdüm...

Şol gün meniň ganatlarym gyryldy... Şol gün başga dünýä gadam basdym... Şol günden meniň öňki özbaşdak durmuşym soňlanyp, birine bakna boldum... Başlyk öňki aýalyny kowjaygyny aýdyp, meni ynandyrdy. Oglunyň bolmaýanyndan nalady. Şol wagt onuň garrylygam ýadyma düşmändir. Gözüm gapylypdyr, Nunna jan... Men gaýdan halatym aglamalydym. Aglap-aglap, ýüregim ýarylyp ölmelidim... Ýöne ähli zat tersine boldy. Başlygyň aýaly boljakdygyma begenip, guş bolup uçup gaýtdym. «Beýle ýagdaýda ýüregi ýarylyp ölýänler namysjaň adamlar» diýsene! Men bolsam, şol gün binamys bolup gaýtdym. Juda gögele ekenim, Nunna jan, juda samsyjak ekenim! Başlygyň beren mata-marlaklaram ganat bekletdi maňa...

Ol gün meniň üýtgänimi hijiňiz duýmadyňyz... Senem Gülälek jan bilen oýnap-oýnap gidipdiň... Mamur eje-de bir saçakdan çörek iýip, gapdalymda ýatyp-turýardy.

Başlyk ýanyma gatnap, halys ile belli bolamsoň, kakaňa gep ýetipdir. Ondan soňky zatlary bolsa, sen bilýäň, Nunna jan! Ýagyşly gijede sygyr dölede dünýä inen bäbegem bilýäň. Onuň göbegini kesip, alyp gidenem, şol meni ilki başlygyň ýanyna çagyryp elten kempirdi... Ol göründe dik otursyn, Hudaýym!..

Soňabaka men başlygy şeýle bir ýigrendim, şeýle bir ýigrendim... Hatda onuň ýüzüne-de bakasym gelenokdy... Ýöne her zadam bolsa, çaganyň ejesi mendim. Men ony taşlanyma gynandym. Ýöne şol wagt maňa şeýtmekden başga alajam ýokdy. Oba ýerinde ärsiz dünýä inderen çagaň bilenem ile çykyp boljakmy!

Şol ýagyşly gije sen gaçyp gideňsoň, men emedekläp diýen ýaly öýe bardym. Seretsem, Gülälek ýok. Mamur ejäniň jaýyndan aglaýan sesi gelýär... Bardym... güläeleg-ä bosaga ýaplanyp, aglap dur... Mamur eje bolsa ýüzinligine ýykylyp ýatyrdy... Sygyr döledäki ýagdaýy aýdanyňa onuň ýüregi tap getirmedik bolarly...

Mende ysgyn-mydar ýokdy. Mamur ejäni galdyrybam biljek däldim. Onsoňam, sen bolmaňsoň, hökman öýüňize habar aýtmaga gidensiň öýtdüm. Eger-de kakaň geläýse, meni bu ýagdaýda aman galdyrmajagyny bilýärdim. Men şeýle binamyslyga ýüz ursam-da, ölmek islemeýärdim. Özüme zyýan edilerinden öler ýaly gorkýardym.

Gülälegi goltugyma aldym-da, öýe girip, ony donuma gowuja doladym. Güýjüm bolmansoň, ony, köplenç, süýreýärdim.

Ejeň bilen kakaň ylgaşlap gelende, zordan özümi goňşularyň ýorunjalygyna atyp ýetişipdim.

Bir Gülälegi süýreýän, bir özüm süýşýän... Nirä näme üçin barýanymam bilemok. Ahyry goňşularyň biriniň mal ýatagyna özümi atyp, biraz demimi dürsedim. Gülälek jan aglaýardy. Onuň sesini eşitdirmejek bolup, agzyny tutýardym. Ýagşyň ýagýanam maňa uly hemaýat ýaly boldy. Adamlaryň bary öýe ýygnanypdyrlar.

Ahyry belli netijä gelip, goňşymyzyň eşegine mündüm-de, şähere tarap gitdim...

Atam öýüme-de baryp biljek däldim. Ejem öweýdi. Kakam hem şol ejeligiň guludy. Ol öýe durmuşa çykýançam, zordan sygypdym. Indi sygmajagymy bilýärdim. Ýolboýy bir meni dogrup, dünýeden ötüp giden ejeme dünýä indereni üçin gargynyp, aglap barýardym...

Şähere girip, tapdan düşen ýerimde eşekden düşdüm. Eşegi yzyna kowdum-da, çagamy gujagyma alyp, oturan ýerimden gapyny kakdym.

Gapyny on üç-on dört ýaşlaryndaky ýetginjek açdy.

—Ýekeje gije myhman alyň, ýerimden galmaga-da ýagdaýym ýok—diýip, men agladym.

Bagtyma duşan gowy öý eken. Uruşda ýogalan oglunyň ýekeje çagasyny saklap oturan garry aýal maňa gowy garaşyk etdi. Ogly ýogalansoň, onuň gelni-de giden eken...

Men garry aýaly aldadym. Adamym nejis duşdy. Urup, kowup goýberdi diýdim. Obamyzy-da ters salgy berdim.

Garry aýal görgüli ynandy. Dört-bäş gün geçenden soň bolsa, onuň agtygy bilen gelip, men gijäniň bir mahaly goşlarymy alyp gitdim. Ýeke sandyk bilen ýorgan-düşegim diýäýmeseň, goş diýer ýaly, artyp ýatan goşam ýok-da!

Şol, ýagyşly gije gowy ezilemsoň, mende ömürlik aýagagyry galdy. Soňky döwürler bolsa, hut Mamur ejäniň güni başyma düşdi, Nunna jan. «Adam ekenini ormaly, edenini görmeli» diýleni çynmyka ýa?!

Häzir meni öýünde saklaýan aýal ýogaldy. Onuň agtygy hem uly okuwa gitdi. Soň okan ýerinde-de işe galypdyr. Şol ýerde-de öýlenipdir. Häzir meniň bir özüm. Seniň Mamur ejä seredişiň ýaly, bir goňşy gyzjagaz nahar-çaýymy getirip berýär...